در مقابل آیین توحید که پشتوانه فطری و فکری دارد و بهتر قادر است افکار مستقیم مخصوصاً افکار طبقه دانشمند و فیلسوف را جذب کند نمیتواند پایداری کند. بعلاوه، کیش مانی مبتنی بر نوعی زهد و ریاضت است که طبعاً غیرعملی است؛ مخصوصاً عقاید او درباره پلیدی تناسل و تقدیس تجرد عامل عمدهای برای روگرداندن از اوست، خصوصاً آنگاه که با مکتبی مواجه میشود که در عین معنویت وافر از این نوع زهد و ریاضتها بیزار است، ازدواج را مقدس و توالد و تناسل را «سنت» میشمارد.

اگر مسلمین مانویه را مانند زردشتیان و یهودیان و مسیحیان از اهل کتاب میشمردند و ریشه آسمانی برای مانویت قائل میشدند، ممکن بود مانویان نیز- که مقارن ظهور اسلام در قلمرو اسلام زیاد بودند- مانند زردشتیان و یهودیان و مسیحیان به صورت یک اقلیت مذهبی به حیات خود ادامه دهند، اما زندقه شمردن مانویت از طرف مسلمین امکان ادامه حیات را برای آنها ولو به صورت یک اقلیت مذهبی از میان برد.

آیین مزدکی

مذهب دیگری که در اواخر عهد ساسانیان طلوع کرد و پیروان زیادی پیدا کرد، مزدکی بود. مذهب مزدک را اشتقاقی از مانویت دانستهاند. مزدک در عهد قباد پدر انوشیروان مدعی نوعی رهبری مذهبی شد و قباد در ابتدا از روی عقیده و علاقه یا به عنوان یک نقشه سیاسی برای کوباندن طبقه اشراف و روحانیون زردشتی به او گروید و کار مزدک سخت بالا گرفت، ولی به فاصله اندکی در همان زمانِ قباد به دستیاری فرزندش انوشیروان و یا در زمان سلطنت خود انوشیروان مزدکیان قتل عام شدند و از آن پس به صورت یک فرقه سرّی درآمدند.

مزدکیان در دوره اسلام نیز لااقل تا دو سه قرن وجود داشتهاند. در دوره اسلام نهضتهای ایرانی ضدخلافت و احیاناً ضداسلامی را غالباً مزدکیان رهبری میکردهاند. به همین جهت زردشتیان با آنها همراهی نکرده، با مسلمین علیه آنها همکاری میکردند.

میگویند بانی اصلی آیین مزدکی مردی زردشت نام از اهل فسای شیرازبود و