مهربانی دست را به جانب او دراز کرد. آنگاه خندان به او گفت: شادباش، من نیز عیسوی هستم.» [1]

از آنچه تاکنون گفتیم معلوم شد: اولًا عیسویت بهطور طبیعی در ایرانِ زردشتی در حال پیشروی بوده است و اگر حال بر همین منوال باقی میماند خطر بزرگی برای دین زردشتی بود. ثانیاً عیسویت برخلاف زردشتیگری داعیه جهانی داشت؛ یعنی مبلغان مسیحی برای عیسویت مرز نمیشناختند، فعالانه کوشش میکردند که عیسویت را در ایران و خارج مرزهای ایران گسترش دهند و در این راه موفقیتهایی هم کسب کرده بودند. ثالثاً اسلام که به ایران آمد، بیش از آنکه به زردشتیگری که در حال انحطاط بود ضربه بزند، به مسیحیت که در حال رشد و توسعه بود ضربه زد، بازارش را شکست و آن را از میدان بدر کرد. اگر اسلام نیامده بود، مسیحیت در سراسر مشرق ریشه میدوانید و تنها نفوذ معنوی اسلام بود که مانع گسترش مسیحیت در شرق نزدیک و شرق دور شد.

پاپهای مسیحی همواره بیش از موبدان زردشتی از توسعه و نفوذ معنوی اسلام در ایران رنج میبردهاند، زیرا آنها بیش از اینها احساس غبن میکردهاند و به همین جهت است که امروز هم که قرنها از آن تاریخ میگذرد، وقتی که یک نویسنده ناپاک سرشت زیر نام ایران و ایرانیت قلم به دست میگیرد [و] تا آنجا که میتواند به اسلام حمله میکند، آن کس که از او تقدیر و تشکر میکند و به او مدال میدهد عالیجناب پاپ است [2].

آیین مانوی

دین مانی یکی دیگر از ادیان متحرک و زنده عهد ساسانی است. راجع به عقاید مانی و آداب مانویت که چه بوده است، سخن فراوان است. قدر مسلّم این است که کیش مانی چه از لحاظ عقیده و چه از لحاظ آداب و مناسک، بسیار پیچیده و تودرتو است. عموماً معتقدند که کیش مانی عبارت است از یک سلسله عناصر