حرف دیگرشان که خیلی باارزش است این است که میگویند: در تمام مقولات حرکت به تبع جوهر واقع میشود، یعنی از راه حرکتهای محسوسی که در این مقولات هست به حرکت جوهر پی میبریم و همینکه ثابت شد در جوهر حرکت هست، اثبات میشود که اگر جوهر حرکت بکند محال است که [چیزی] وابسته به آن باشد و حرکت نکند. بنابراین هر جوهری در تمام اعراض خودش به حرکت جوهری در حرکت است. معنای این سخن این است که: آن جسمی هم که در مکان ساکن است در حال حرکت است، منتها دو جور حرکت مکانی داریم، یکی اینکه شئ مکانش را تغییر میدهد، دیگر اینکه شئ که خودش در حال تغییر است قهراً مکانی هم که با آن است تغییر میکند چون مکان آن جسمی که شئ بر آن قرار گرفته نیست و حرکت انتقالی که شئ میکند در واقع حرکت در حرکت است (الشئ المتحرک فی المکان یتحرک فی المکان). بنابراین در تمام مقولات حرکت هست و آنجایی که سکون نسبی مشاهده میشود در واقع حرکت بسیط وجود دارد و در موارد دیگر حرکتها مرکب است. بنابراین طبق ظواهر کلام مرحوم آخوند بالاخره یک ثباتهای نسبی وجود دارد، ولی به بیان آقای طباطبائی هیچ ثبات نسبی به آن معنی وجود ندارد و آنجا که ثبات میبینیم حرکت بسیط است. البته خود مرحوم آخوند هم در بعضی کلماتش جملههایی گفته است که میتواند اشاره به این مطلب باشد هر چند صریح در آن نیست.

پس بنا بر فلسفه ما (فلسفه صدرایی) جهان یکپارچه حرکت است و به تعبیر مرحوم آخوند یکپارچه صیرورت است؛ نه اینکه صائر و متحرک است، بلکه شئ هو عین الحرکة و الصیرورة.

نظر فلاسفه غرب

در نحلههای غربی که فلسفه ارسطو از راه ابن سینا کم و بیش به آنجا رفته بود، کمکم برای حرکت نقش بیشتری در جهان قائل میشدند، منتها در زمان دکارت در این حد بود که میگفتند «ماده و حرکت را به من بدهید جهان را میسازم» یعنی بافت این جهان از ماده و حرکت تشکیل شده است و همه انواع، ناشی از حرکتهای مختلف ماده است.