قبلی منسوخ شد.

طبق حرف ارسطو صورتها حادثند و مادهها حادث نیستند؛ صورتها هم که حادثند بالقوه قبلًا موجودند؛ و به حکم اینکه صورتها حادثند و ماهیت اشیاء هم مرکب از صورتها و مادههاست، و ماهیت اشیاء را ماده محض تشکیل نمیدهد (آن طوری که ذیمقراطیس تصور میکرد) بلکه اساس ماهیت شئ صورت شئ است نه ماده شئ، پس واقعاً اشیاء در عالم حادث میشوند؛ برخلاف آنچه که الیائیها و اتمیستها گفتند، واقعاً جوهرها در عالم کائن میشوند چون صورتها در مادهها حادث میشوند؛ و همینجا هم مسأله رابطه این صورتها با یک علت ماورای این عالم که ارسطو آورده است روشن میشود؛ این صورتها از ماورای این عالم افاضه میشود.

ارسطو که قائل به تغییر شد تغییرها را به دو نوع تقسیم کرد: تغییرهای دفعی و تغییرهای تدریجی. تغییرهای تدریجی «حرکت» نامیده میشود که در کیفیت و کمیت و أین رخ میدهد و تغییرهای دفعی که «کون و فساد» است در جوهر پیدا میشود.

جهانی که ارسطو ساخت، تغییر در آن یک نقش اساسی دارد، چه در جواهر که کائن و فاسد میشوند و چه در اعراض که اقلّا در سه مقوله آن تغییر واقع میشود هرچند که ثبات هم در آنها هست. منتها در جهان ارسطو هم در مجموع ثبات بیش از حرکت حکمفرماست، چون در اعراض تنها در سه مقوله حرکت هست، آنهم گاهی هست و گاهی نیست، در جواهر هم قائل به کون و فساد یعنی تغییرهای آنی و ثبات زمانی است.

بعد از ارسطو حکمای اسلامی هم مانند بوعلی و دیگران همین رأی را داشتند تا میرسیم به نظریه ملا صدرا که نظریه حرکت است.

نظریه صدر المتألّهین

در نظریه حرکت جوهری صدرالمتألهین بکلی شکل عالم عوض میشود و [عالم سراسر] تغییر است. میشود گفت طبق نظریه صدرالمتألهین هم در بعضی مقولهها تغییر نیست مانند پنج مقوله عرضی: «متی» و «ان یفعل» و «ان ینفعل» و «اضافه» و «جده». پس، از نظر صدرالمتألهین هم ثبات نسبی حکمفرما هست. ولی این، ظاهر نظریه ایشان است و اگر دقت شود معلوم میشود که ایشان قائل به ثبات در اینها نیست بلکه بعضی از این