در نظر میگیریم یک نوع ثبات قائل هستیم، مثلًا میگوییم وجود زید که 70 سال ادامه داشته است، قهرا عدم سابق زید یعنی عدم قبل از 70 سال و عدم لاحق او هم یعنی عدم بعد از 70 سال. اما حرکت، اگر در حرکت هم مجموع آن را اعتبار بکنیم باز همینطور خواهد بود و یک حرکتی که مثلًا 10 سال طول کشیده است، عدم آن قبل از 10 سال و عدم آن بعد از 10 سال اعتبار میشود. ولی مراتب حرکت یک کیفیت خاصی دارد و آن اینکه: واقعیت حرکت حدوث تدریجی و فنای تدریجی است، یعنی اگر حرکت را تقسیم کنیم و 10 سال را به دو بخش تقسیم کنیم، 5 سال اول در 5 سال دوم معدوم است و 5 سال دوم در 5 سال اول. باز 5 سال را تقسیم میکنیم و هر یک از آن دو قسم را باز تقسیم میکنیم و همچنین الی غیر نهایة و در تمام این تقسیمها جزء اول در مرحله بعد معدوم است و جزء بعد در مرحله قبل، و چون این تقسیم الی غیر نهایة است و به جایی منتهی نمیشود، میتوان گفت هر جزء از حرکت عبارت است از وجود آن جزء و عدم اعتباری اجزاء سابقه و لاحقه، و این است معنای اینکه در حرکت وجود و عدم متشابکند، یا اجتماع وجود و عدم میشود، یا اینکه اتحاد وجود و عدم است، و مقصود اجتماع نقیضین نیست که شئ واقعاً با عدم خودش جمع شود.

پس آنچه که این آقایان میگویند و هگل گفته است که در حرکت و تکامل سازش تناقضها هست، حرف بیمعنایی است و هیچگونه سازشی بین متناقضین در کار نیست.

حرکت و غیریت

مسأله چهارمی هم اینجا داریم که باید بیان شود و آن هم مربوط به حرکت است. در اسفار خواندهایم که بعضیها حرکت را به غیریت معنی کردند، یعنی دگر شدن، یعنی یک شئ خودش دگر خودش میشود، مغایر و ضد خودش میشود. مرحوم آخوند و دیگران جواب دادهاند که راست است که در هر حرکتی غیریت و تغیر هست ولی تغیر لازمه حرکت است نه عین حقیقت حرکت، اما بالاخره قبول کردهاند که در هر حرکتی غیریت هست.

اما این دگر شدن به این معنی نیست که یک شئ بکلی معدوم میشود و دگر بعد موجود میشود، چون این، دیگر حرکت نیست، ایجاد و انعدام است، انعدام من رأس و