اینجاست که مسئله عمل به شکل خاصی مطرح میشود: مسئله اینکه عمل معیار اندیشه است، مسئله اینکه عمل کلید اندیشه است و مساله اینکه عمل عامل پیشرفت اندیشه است، که بسیاری از این مسائل درست است.

اتهام به علمای اسلامی

عمده این مسئله است که آیا عمل معیار اندیشه است؟ اینجا بعضی مغلطه کرده و گفتهاند: کسانی که علم را معیار علم میدانند، حتی به اینکه عمل، کلید اندیشه است- یعنی از راه عمل، اندیشه را میتوان به دست آورد- اعتقاد ندارند (چون دو مسئله است: یکی اینکه با عمل میشود اندیشه را کسب کرد و دیگر آنکه عمل معیار صحّت اندیشه است). علمای قدیم را متهم کردند که حتی این را هم قبول نداشتهاند که اندیشه را با عمل میتوان به دست آورد. البته من قبول دارم که فلسفه یونان چنین نقص بزرگی دارد، [ولی] امروز خود فرنگیها هم قبول دارند که در تمدن اسلامی و جهان اسلام- که ریشه، خود قرآن است- علوم از آن جنبه علمی محض خارج شد و جنبه عملی به خود گرفت و در علوم تجربی، جهان اسلام نسبت به تمدن یونان بسی تقدّم و پیشروی دارد. اقبال لاهوری یکی از کسانی است که این مسئله را به خوبی توضیح داده است [1]. حتی برتراند راسل در کتاب جهانبینی علمی اقرار میکند که «تمدن و فرهنگ اسلامی بیشتر از تمدن و فرهنگ یونانی به علم جنبه عملی داد و باب علوم تجربی را باز کرد» که این خودش داستانی دارد.

با اینکه بوعلی را یکی از شاگردان محض ارسطو و از شاگردان مکتب ارسطو میشمارند، اگر کسی طبیعیات شفا را درست مطالعه کند [2] مواردی را میبیند که بوعلی میگوید: من به این حقیقت با تجربه شخصی خودم رسیدم، من با تجربه خودم این مطلب را درک کردم.