پس اسلام جزء گروهی است که منبع «دل» و ابزارش را که «تزکیه نفس» است به رسمیت میشناسد.

تاریخ، منبع دیگر شناخت

یک منبع دیگر که مخصوصاً امروز به آن اهمیت میدهند و قرآن نیز به آن اهمیت زیادی داده است «تاریخ» است؛ یعنی از نظر قرآن غیر از طبیعت و عقل و دل، یک منبع دیگر هم برای شناخت وجود دارد که آن عبارت از تاریخ است [1].

قرآن تاریخ را به عنوان یک منبع شناخت عرضه میدارد. ممکن است شما بگویید که طبیعت را که گفتید، تاریخ هم در آن هست. درست است که تاریخ به یک اعتبار جزء طبیعت است ولی تاریخ یعنی جامعه انسانی در حال حرکت و جریان. طبیعت را دو نوع میشود مطالعه کرد، جامعه را هم به دو شکل میتوان مطالعه کرد.

زمانی ما جامعه را در حال ثبات مطالعه میکنیم. مثلًا کسی که میخواهد اطلاعات جامعهشناسی درباره جامعه ما داشته باشد جامعه امروز ایران را از جنبههای مختلف مطالعه میکند و اطلاعاتی در اختیار افراد میگذارد. این یک مطالعه جامعهشناسی است. ولی یکوقت جامعه امروز را در ارتباط با گذشته، و گذشته را با گذشته خودش- یعنی حاضر را با گذشته و آینده- مجموعا یک واحد در حال جریان در نظر میگیریم، بعد میخواهیم بدانیم قانون این جریان چه قانونی است. فرق «فلسفه تاریخ» با «جامعهشناسی» این است که جامعهشناسی، قانون موجود جامعه را بیان میکند ولی فلسفه تاریخ، قانون تحولات جامعه را بیان میکند؛ اینجاست که عامل زمان در کار میآید.

قرآن به طور صریح و قاطع تاریخ را برای مطالعه عرضه میدارد. پس تاریخ هم خودش یک منبع برای شناخت است. در این زمینه ما در قرآن آیاتی داریم، مانند: «قل