ما این بحث را در دو قسمت ادامه میدهیم:

الف. وحدت هستی و نیستی در «شدن» و «صیرورت».

ب. نقش تضاد در تغییر و حرکت و تکامل.

الف . وحدت هستی و نیستی در « شدن » و « صیرورت »

بیان هگل را در سازش تناقض هستی و نیستی در «شدن» نقل کردیم. اکنون بیان فلاسفه اسلامی را در این زمینه نقل میکنیم. حکمای اسلامی مکرر در بیانات خود به این مطلب تصریح کردهاند، از آن جمله:

1. پاسخی که میر داماد به یکی از تشکیکات معروف امام فخر رازی داده است. فخر الدین رازی شبهه معروفی در مورد «شدن» و حصول تدریجی دارد و مدعی است حصول تدریجی معنی ندارد. هر چه را فرض میکنیم تدریجا به وجود میآید، در واقع دفعتا به وجود میآید و ما از باب اینکه آن شئ اجزائی دارد و آن اجزاء یکی بعد از دیگری دفعتا به وجود میآیند خیال میکنیم واقعاً یک چیز است که متدرّجا و در طول زمان تکوّن مییابد، و حال آنکه یک چیز نیست و چند چیز است و هر یک از آن چند چیز دفعتا و جدا و منفصل از اجزاء قبلی و بعدی موجود میگردند. علیهذا هر حرکتی در واقع و نفس الامر مجموعهای است از اجزاء که هیچکدام حرکت و خروج تدریجی از قوه به فعل نمیباشد.

مجموعهآثاراستادشهیدمطهری �� ج13 �� 161 ��� الف. وحدت هستی و نیستی در«شدن» و«صیرورت» ..... ص : 161

انی که فخر رازی برای این مدعا میکند این است که:

«هر چیزی که نیست و بعد موجود میشود، وجودش ابتدائی دارد. خود ابتدا، بسیط و غیر منقسم است و ابتدا و وسط و انتها ندارد، زیرا اگر ابتدا و وسط و انتها داشته باشد پس ابتدای واقعی، ابتدای آن ابتداست و وسط و انتهایش از ابتدا بودن خارج میباشند، نقل کلام به آن ابتدا میکنیم، آن نیز اگر بسیط نباشد دچار همان اشکال خواهد بود، پس خود ابتدا بسیط است. آنگاه میگوییم هر چیزی که حادث میشود یا در ابتدای وجود خودش موجود است یا معدوم است. اگر معدوم باشد پس در ابتدای وجود نیست بلکه در حال عدم است. چنین شیئی را نمیتوان گفت در ابتدای وجود است. پس قطعا شئ در ابتدای وجود خود موجود است. اکنون که معلوم شد شئ در ابتدای وجود خود موجود است، یا این است که در همان ابتدای وجود، چیزی از وجود آن شئ باقی هست یا باقی نیست؛ اگر باقی نیست پس قبول