ببینیم آیا نظر اسلام با یکی از آنها منطبق است؟ یا نه، اسلام نظر جداگانه‌ای دارد.

گفتیم در جهان‌بینی عرفانی و از نظر عرفا ـ که بیش از همه درباره «انسان کامل» بحث کرده‌اند و این عنوان هم اساسا مال آنهاست ـ حقیقت، واحد است و بس و آن حقیقتِ واحد مساوی است با ذات حق، و مخلوقات به نحوی عبارتند از تجلّیات ذات حق، یعنی امری مباین با ذات حق نیستند، و انسان که یک مخلوق جامعتری است و به قول آنها کاملترین مظهر اسماء و صفات الهی است، کمالش در بازگشت به اصل خود است.

پس آنان حقیقت را واحد یعنی ذات حق می‌دانند و غیر ذات حق را به منزله ظلّ ذات حق یعنی «نمود» می‌دانند [به طوری که] خودشان نسبت به خودشان امور حقیقی هستند اما نسبتشان به ذات حق به اصطلاح آنها نسبت شیء و شیء نیست بلکه نسبت شیء و فیْء است. او حق مطلق است و در مقابل او هیچ چیز حق نیست. همچنین اعتقاد دارند که برای انسان وصول به حق و یا به قول خودشان فنای در حق میسور است و انسان در مقام تشبیه در حکم موجودی است که از اصل خودش جدا شده و در غربت به سر می‌برد و کمال و سعادتش این است که به وطن اصلی خود که ذات حق است بازگردد. اِنّا لِلّهِ وَ اِنّا اِلَیْهِ راجِعونَ[1]. آنها معتقد به راه و مرکب هستند و راه را تمام وجود انسان

[1] . بقره/ 156.