و آن هم یک موجود ذی‌شعوری است خود به خود عکس‌العملش خوبی است که به تو برمی‌گردد.

منظور بنده این است که هدف از این بحث دفاع بود در مقابل حمله ناروایی که به توکل می‌کنند والّا اگر از این صرف نظر بشود، در تمام مراحلْ این اختلافی که سرکار می‌گویید که ما مدد از خدا می‌گیریم و آنها می‌گویند مدد از نظام طبیعت به طور کلی گرفته می‌شود، موجود است.

استاد : آقای مهندس صحیح فرمودند اما این نکته را هم توجه داشته باشید که بحث ما در آخر تنها جنبه دفاعی نداشت؛ یعنی قسمت اول همین طور بود و در همه این مفاهیم اخلاقی دینی و اسلامی که ما بحث می‌کنیم در قسمتهایی بحث می‌کنیم که مورد حمله واقع شده و گفته‌اند اساسا اینها یک اخلاقی است که بشر را ضعیف و خراب و فاسد می‌کند و عامل انحطاط شمرده می‌شود. در همین مقدمه انسان و سرنوشت یکی از موضوعاتی که شایسته بحث دیدم که آیا تأثیر در انحطاط مسلمین داشته یا نداشته، یک سلسله مفاهیم اخلاقی است که از جمله توکل است.

ولی ما در قسمت آخر بحثمان به نظر خودم مقداری ثابت کردیم که این مفهوم نه تنها مضر نیست بلکه مفید هم هست؛ یعنی ما یک درجه آن طرف‌تر رفتیم، گفتیم توکلْ لازم و مفید هم هست و جایش هم در اخلاق و تربیت خالی است؛ فقط بستگی دارد به اینکه انسان به آن فلسفه ایمان داشته باشد؛ و برای کسانی که به آن فلسفه ایمان داشته باشند، چه از راه علمی و فلسفی یعنی آزمایشی و چه از راه خود مذهب، نه تنها توکل چیز بدی نیست، خیلی هم خوب و مفید است.