زیادی دارند از جمله همان که انسان عالم کبیر است و جهان عالم صغیر، و دیگر نظریه انسان کامل. نظریه انسان کامل را به این تعبیر، اول بار باز محیی الدین ابراز کرده یعنی این تعبیر از محیی الدین است و الّا معنا از محیی الدین نیست. بعد از محیی الدین عرفای دیگری آمدهاند و در این زمینه کتاب نوشتهاند مثل الانسان الکامل نَسَفی، و یک نفر دیگر هم الانسان الکامل نوشته است، و در تعبیرهای فرنگیها هم، انسان کامل، ابرمرد و نظایر اینها، از همین حرفهای عرفا گرفته شده، ولی انسان کامل عرفا با انسان کامل حکمای الهی و با انسان کامل علمای امروزی، آنهم مکتبهای مختلف، از زمین تا آسمان فرق میکند.

اینکه مناط انسان کامل چیست و کمال انسان در چیست، مسئله خیلی جالبی است، که اینجا باید مکتبهای مختلف فلسفی (اعم از الهی، مادی، قدیم و جدید) و عرفانی با هم مقایسه شود، و مسئله بسیار جالبی از آب درمیآید [1] مسئله دیگری که عرفا روی آن خیلی تکیه دارند و بسیار عالی است و امروز تازه فلسفههای جدید اروپایی روی آن تکیه میکنند- البته با یک مقدمات چرندی که از حرفهای خودشان در میآید- و در واقع تقلیدی است از مشرق زمینیها (و الّا آن فلسفهها به اینجاها منتهی نمیشود) و در فلسفه اگزیستانسیالیسم روی آن تکیه میشود، مسئله «غربت انسان» است که انسان در این جهان یک موجود غریب و تنهاست، یک موجودی است که با اشیاء، نامتجانس است یعنی احساس عدم تجانس با همه اشیاء دیگر میکند، که این هم خودش یک مسئله بسیار جالبی است.

مسئله دیگر مسئله عقل و عشق در معرفت است، که اینجا باز طرف اختلاف عرفا حکمای الهی هستند. آیا کمال واقعی انسان در چیست؟