را امری ذهنی میدانند. یکی از نظریات کانت فیلسوف معروف آلمانی این است که زمان در خارج وجود ندارد و ساخته ذهن است. ولی شیخ به این مطلب تصریح میکند که زمان به صورت حقیقتی که خود به سنین و شهور و ایام و ساعات تقسیم میشود در خارج وجود دارد.

از شیخ میپرسیم زمان چیست؟ میگوید زمان مقدار حرکت است. مقدار کدام حرکت است؟ آن حرکتی که مقدار دارد. کدام حرکت است که مقدار دارد؟ حرکت قطعیه است که مقدار دارد؛ حرکت توسطیه که نقطه مانند است و مقدار ندارد. چطور آن که ذی المقدار است در خارج وجود ندارد ولی مقدارش در خارج وجود دارد؟

چطور شما که قائل به وجود زمان در خارج هستید چنین حرفی را میزنید؟ لازمه اینکه حرکت توسطی بلامقدار است و حرکت قطعی است که مقدار دارد و حرکت قطعی در خارج وجود ندارد و حرکت توسطی در خارج وجود دارد این است که زمان در خارج وجود نداشته باشد و امری ذهنی باشد.

این مطلب است که سبب شده است که مرحوم آخوند بهطور قاطع بر شیخ ایراد نگیرد و به صورت «نقضاً و إحکاماً» بحث را مطرح کند؛ گاهی ایراد بگیرد و گاهی توجیه کند، چون به اینجا که میرسد باورش نمیآید که این ظاهری که ما از این عبارت میفهمیم مقصود شیخ باشد. میگوید لابد شیخ از این عبارت مقصود دیگری دارد، که بعد خودش توجیه میکند که شاید مقصود شیخ چنین باشد و یا چنان.

نظر حاجی و مسئله « آن سیال »

حاجی- که بعد با او بحث داریم- از کسانی است که معتقد است که همان حرکت توسطیه در خارج وجود دارد. از جاهایی که نظر مرحوم آخوند و حاجی متفاوت است همین جاست و این جای تأسف هم هست چون این مطلب یکی از مسائل بسیار حساس و بسیار عالی و لطیف صدرالمتألهین است و حاجی نمیبایست در اینجا چنین اشتباهی میکرد. حاجی معتقد است که آنچه در خارج وجود دارد حرکت توسطی است و حرکت قطعی، ذهنی است و به آن لازم هم ملتزم میشود که زمان در خارج به صورت یک امر ممتد وجود ندارد بلکه منشأ انتزاع این امر ممتد در خارج وجود دارد. به عقیده حاجی، شیخ هم اگر گفته است زمان در خارج وجود دارد مرادش چنین چیزی است. حاجی این نظر را در منظومه هم آورده است و کمتر به حاجی ایراد گرفتهاند در صورتی که این حرف یک ایراد بسیار اساسی دارد.