امکانهای غیر متناهی. ثانیاً مرحوم آخوند درست پس از آنکه برای اثبات مبدع بودنِ هیولی میگوید امکانهای غیر متناهی نمیتواند وجود داشته باشد، میگوید ولی امکان، خودش حادث است و هر امکانی مسبوق به امکان قبلی است؛ یعنی در فاصله چند سطر دو عبارتی آمده است که از آنها تناقض در میآید. اشکال دوم را به شکلی میتوانیم توجیه کنیم که بعد عرض میکنیم [1] ولی مجموع ایندو با یکدیگر قابل توجیه نیستند و حتماً یک نوع خللی در عبارات از ناحیه دیگران پیدا شده است.

حقیقت امکان استعدادی چیست؟

گفتیم در مورد اینکه امکان استعدادی عین امکان ذاتی هست یا نه، اختلافی در کلمات مرحوم آخوند دیده میشود که حاجی میخواهد ایندو را با هم جمع کند، ولی چنانکه خواهیم دید توجیه او درست نیست. به هر حال سؤال این است که حال که امکان استعدادی غیر از امکان ذاتی است، ماهیت آن چیست؟.

گاهی از کلمات فلاسفه چنین استفاده میشود که امکان استعدادی از مقوله کیف است. در مباحث جواهر و اعراض، خود مرحوم آخوند کیف استعدادی را مثل دیگران یک کیفیت جداگانه گرفته است و تصریح میکند که امکان استعدادی از مقوله «کیف» است، در حالی که در اینجا تصریح میکند که از مقوله اضافه است.

حاجی اینطور میخواهد میان این دو نظر جمع کند که «استعداد» یک چیز است و «امکان استعدادی» چیز دیگری است؛ یعنی میخواهد بگوید که دو چیز وجود دارد: یکی چیزی که قائم به محل است و آن، کیفیت و از مقوله کیف است و دیگر، لازمه این کیفیت است که یک اضافه است. پس اگر میگوییم امکان استعدادی، مقصود اضافهای است که لازمه آن کیفیت است.

ولی این توجیه حاجی از جهات دیگر اشکال دارد، از جمله اینکه اگر امکان استعدادی و به تعبیر حاجی استعداد را یک امر عینی و نه یک امر انتزاعی و اضافی بدانیم همان اشکالی که در مورد هیولی گفتیم اینجا هم پیش میآید. خود استعداد، حادث است، پس مسبوق به استعداد قبلی است که آن استعداد، استعدادِ استعداد است نه استعداد «مستعدّ له». مثلًا در نطفه که استعداد انسان شدن هست اگر این استعداد که «مستعد له» آن