خود «اضافه و نسبت» مطلب دیگری است. مثلًا زید چون برادر عمرو است با عمرو نسبتی دارد. در اینجا زید «ذات اضافه» [یعنی دارای نسبت اضافه] است ولی خودِ برادری و اخوت یک نسبت است، نه شیء دارای نسبت. همینطور است فوقیت و تحتیت.

این فلاسفه میخواهند بگویند این چیزی که ما به نام امکان مینامیم- و مسئله مهم هم همین است که بعد باید اثبات بشود- جز یک نسبت چیز دیگری نیست؛ ماهیتش ماهیت نسبت است. مثلًا امکان استعدادی نطفه برای انسان عبارت است از نسبتی میان نطفه و انسان. بعد آن اشکال در ذیل این فصل به وجود میآید که باید در مورد آن مفصل بحث کنیم که نسبت باید میان دو امر موجود باشد. آیا نطفه نسبت دارد با انسانی که بعد میخواهد به وجود بیاید و الآن معدوم است؟ چطور امکان استعدادی عبارت است از نسبت میان این و آن؟ اصلًا آنی وجود ندارد. چطور میشود میان موجود و معدوم نسبتی باشد؟ این اشکالی است که بعد درباره آن بحث میکنیم [1].

البته برای این برهان که در آن میخواهیم امکان و مادهای را که حامل امکان است اثبات کنیم فرق نمیکند که ماهیت آن اضافه باشد یا عرض دیگری باشد ولی این را طرداً للباب در اینجا ذکر کردهاند.

پس خلاصه برهان فلاسفه برای آنکه اثبات کنند حادث بدون امکان قبلی و ماده قبلی نمیتواند پدید بیاید این است که حادث قبل از حدوثش واجب یا ممتنع نیست پس ممکن است. بنابراین امکانش در زمان قبل وجود داشته است. این امکان، جوهر که نمیتواند باشد پس عرض است. این عرض که در زمان قبل وجود داشته است معروض میخواهد و معروضش همان است که آن را ماده مینامیم چون تعریف ما از ماده در اینجا «حامل استعداد» است. پس بدین ترتیب اثبات شد که «کل حادث مسبوق بقوة و مادة تحملها».

یک اشکال مهم

اینجا ایرادی مطرح است و خیلی عجیب است که صدرالمتألهین متعرض این ایراد نشده است. البته اشارهای در کلام ایشان هست بدون آنکه تصریحی باشد، ولی حق این بود که ایشان مطلب را به همان صورت که ما دو امکان ذاتی و استعدادی داریم که مشترک لفظی