کوهی و جنگلی نیز زندگی اجتماعی دارند و بعضی از آنها بهطور دقیقی تقسیم کار و وظیفه کرده عملیات اجتماعی حیرتانگیزی انجام میدهند، و شاید اگر کسی در زندگی پیچیده و وسیع اجتماعی برخی حشرات مطالعه کند گمان کند که آنها به درجاتی در زندگی اجتماعی جلوتر رفتهاند. اما در عین حال زندگی انسان با زندگی آنها قابل مقایسه نیست، لااقل از نظر سادگی و پیچیدگی قابل مقایسه نیست، چرا؟ برای اینکه آن جاندارها به حکم غریزه فعالیت میکنند، به حکم غریزه کارها را تقسیم کردهاند، به حکم غریزه انضباط و نظم را رعایت میکنند، به حکم غریزه انجام وظیفه میکنند. طرز فعالیتهای غریزی آنها شبیه است به عملیات طبیعی بدن ما نظیر حرکات منظم قلب و ریه و گردش خون و غیره؛ یعنی یک نوع جبر و ضرورت و عدم امکان تخلفی حکمفرماست. اما انسان در فعالیتهای خود اینچنین نیست، مختار و آزاد است؛ باید کارها را میان افراد خود تقسیم کند اما با اختیار و تشخیص و انتخاب؛ باید نظم و انضباط داشته باشد، آنهم با اختیار و انتخاب. فرق بزرگی که انسان با حیوان دارد همین است که همیشه دو راه در جلو خود میبیند و همیشه خود را بر سر دوراهی مشاهده میکند و باید یکی از ایندو را انتخاب کند. اما حیوانات اجتماعی از قبیل موریانه و مورچه و زنبور عسل اینطور نیستند، فقط یک راه در جلو دارند و بس. این است که قرآن کریم یک جا درباره انسان میفرماید: «آیا ما برای انسان دو چشم و یک زبان و دو لب قرار ندادیم و او را به دو ارتفاع رهنمایی نکردیم [1]؟» مقصود از «دو ارتفاع» دو راه حق و باطل است، مانند دو راهی که به طرف کوه بالا میرود و یکی از آندو آدمی را از گردنه عبور میدهد و دیگری به پرتگاه منتهی میگردد. در جای دیگر میفرماید: