خوبی کند به اینکه از انتقام صرفنظر کند و ببخشاید، به کسی که از احسان به او دریغ داشته است احسان کند، با کسی که پیوند با او را بریده است از نو پیوند کند، کسی را که از او عیادت نکرده است عیادت کند.

اخلاق بر دو قسم است: عمومی و خصوصی. اخلاق عمومی وظایفی است که انسان در همه جا و همه وقت باید رعایت کند. ولی اخلاق خصوصی ناشی از

وظایف و تکالیفی است که انسان در شرایط خاص و زمان خاص و یا نسبت به افراد خاص پیدا میکند. مثلًا اخلاق خانوادگی نوع خاصی از اخلاق است، اخلاق کسبی نوعی دیگر است.

مسافرت، اخلاق و آداب خاصی را ایجاب میکند زیرا وضع جدیدی برای انسان به وجود میآورد و انسان را در شرایط خاصی قرار میدهد که با محیط اقامت یعنی وطن متفاوت است. در مسافرت انسان با یک عده که «همسفر» نامیده میشوند، شب و روز بسر میبرد. بسیاری از پردهها که تا آن وقت میان او و همسفرانش وجود داشت خواه ناخواه برداشته میشود، خواب و بیداریاش با آنهاست، همکاریها و همگامیهایی که هرگز در حضر پیش نمیآید لازم میشود.

اینها قهراً وظایف و تکالیف خاصی را به وجود میآورد و آمادگی روحی و اخلاقی مخصوصی را ایجاب میکند.

در دین مقدس اسلام به این بخش از اخلاق توجه مخصوص شده و دستورهای بسیار مفید و ثمربخش- که نمونه دیگری از جامعیت و عمق تعلیمات این دین مبین است- داده شده است. ما امیدواریم بتوانیم اینها را برای شما آقایان و بانوان محترم که عازم سفر بیتاللَّه میباشید بیان کنیم.

اتفاقاً علمای اسلام این دستورهای اسلامی را در مقدمه حج ذکر کردهاند، زیرا در میان فرایض اسلامی این فریضه است که مستلزم سفر و خروج از وطن میباشد.