خاتمه مقاله‌

از بیان گذشته چند نکته زیر روشن می‌شود:

نکته 1

نظر به اینکه سنخ بحث فلسفی با سنخ بحثهای علمی دو سنخ صد در صد مختلف می‌باشد هیچگاه یک مسأله علمی از هیچ علم، جزء بحث فلسفی نبوده و متن بحث فلسفی قرار نخواهد گرفت، بلکه هر گونه بحث و کاوش فلسفی (الهی یا مادی) از بحثهای علمی کنار می‌باشد و به روش خاصی که از بود و نبود سخن گوید

در اصطلاحات فلسفی کلمه «انتزاع» در موارد دیگر نیز استعمال می‌شود.

در اینجا منظور از این تعبیر صرفاً این است که فلسفه بر اساس یک مسأله علمی استدلال فلسفی می‌کند و نتیجه فلسفی می‌گیرد و به اصطلاح یک مسأله علمی را صغرای قیاس فلسفی خود قرار می‌دهد (نه کبری) و از روی اصول کلی خود یک نتیجه فلسفی استنتاج می‌کند.

پس معلوم شد در عین اینکه فلسفه غیر از علم است، بین ایندو رابطه خاصی برقرار است که هم علم از فلسفه استفاده می‌کند و هم فلسفه از علم. در ضمن مقالات آینده خواهد آمد که نیازمندی علوم به فلسفه منحصر به این جهت که گفته شد نیست، بلکه جمیع قوانین کلی علمی قانون بودن و قطعی بودنشان متوقف به یک سلسله اصول کلی است که فقط فلسفه می‌تواند عهده‌دار صحت آن اصول باشد.