زیاد بن منذر همدانی کوفی خارفی. وفات او را بین سالهای 150 تا 160 گفتهاند. او از بسیاری از تابعان مانند عطیّه عوفی، اصبغ بن نباته، حسن بصری و عبد اللّه بن حسن روایت دارد و از اصحاب امام ابو جعفر الباقر علیه السّلام شمرده میشود و از وی تفسیری دارد که در تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی از ابتدای سوره آل عمران تا پایان قرآن آمده است. درباره وی و رفتار و پندارش پیش از این سخن گفتیم. [2]
8. تفسیر عبد الرزاق صنعانی
عبد الرزاق بن همّام بن نافع حمیری صنعانی [3] (متوفای 211) دست پرورده و تعلیم یافته معمر بن راشد (متوفای 153) و از طریق او، تفسیر و حدیث را از ابن جریج و سفیان بن عیینه و دیگر تابعان بزرگ فرا گرفته است. احمد بن حنبل و یحیی بن معین و دیگر نخبگان اهل حدیث از وی روایت دارند. وی علاوه بر موسوعه [4] حدیثی بزرگ «الجامع الکبیر فی الحدیث»، تفسیری دارد که از منابع اصیل تفاسیر نقلی پس از وی است. این تفسیر، به صورت ناپیوسته، آیههایی از هر سوره را، با آوردن یک یا چند نقل کوتاه تفسیر کرده است؛ مثلا در تفسیر سوره حمد، تنها «یوم الدّین» را به روز جزاء، و «المغضوب علیهم» را به یهود و «الضالّین» را به نصاری تفسیر کرده است و بقیه سوره رها شده است. همچنین در هیچیک از دیگر سورهها استیعاب نشده است و بیشتر
[1] ر. ک: تفسیر مقاتل، ج 2، ص 105- 104. تفسیر طبری، ج 10، ص 47- 46. سیوطی، الدر المنثور، ج 3، ص 209- 210، تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 334- 332. آلوسی، روح المعانی، ج 10، ص 40. صحیح بخاری، کتاب التفسیر، ج 6، سوره برائت، ص 81، شماره 4. مسند احمد، ج 1، ص 151 و ج 3، ص 283. شواهد التنزیل، ج 1، ص 243- 231 و غیره. [2] همین کتاب، ج 1، فصل 7، ص 422، شماره 15. [3] صنعانی، منسوب به «صنعاء» یکی از شهرهای یمن؛ و زیادتی نون بر یاء نسبت، از موارد نادری است که نون اضافه میشود؛ مانند بهرانی در نسبت به بهراء و روحانی نسبت به روحاء و مانند آن. [4] موسوعه، نوشتارهای گستردهای است که جامع و فراگیر باشد.
نام کتاب : تفسیر و مفسران نویسنده : معرفت، محمدهادی جلد : 2 صفحه : 160