ذكاوت نادره دوران و اعجوبه زمان بود، بالخصوص در لغت و فنون ادبيّه امام اهل لغت و مرجع علماى عربيّه بشمار ميرفت، بجهت تحصيل لغت عرب و اطلاع بر نكات و حقائق مشكلات و دقائق و معضلات آن ببلاد ربيعه و مضر و نجد و حجاز و مصر و شام مسافرتها كرد، از سيرافى و فارسى و خال خود اسحق بن ابراهيم فارابى صاحب ديوان الادب و ديگر اكابر عصر خود علوم ادبيّه را فراگرفت، لغت عرب را از زبان اعرابى كه اصلا مراوده با اجانب نداشتند و زبان ايشان در عربيّت اصليّه باقى و مخلوط بكلمات بيگانه نبوده اخذ نمود، با اينكه زبان مادرى او تركى بوده از پيشوايان لغت عرب محسوب و نخستين كسى است كه لغات عربيّه را بترتيب حروف هجاء مرتّب كرده است. پيش از زمان او كتاب العين خليل را پيروى كرده و بترتيب مخارج حروف از داخل بخارج و از حرف عين بى‌نقطه شروع كرده و در حروف شفويّه خاتمه مى‌داده‌اند.

خط جوهرى هم بسيار نيكو، با ابن مقله و نظراى وى هم‌ترازو، در عصر خود بى‌بدل و در خوبى ضرب المثل بود. عاقبت باز به نيشابور عودت نموده و بتدريس و تأليف آغاز كرده تا در سال سيصد و سى و سه يا پنجاه و سه يا نود و سه يا شش يا هشت يا چهارصد تمام (333 يا 353 يا 393 يا 396 يا 398 يا 400 ه قمرى) از بام افتاده و بدرود جهان گفت.

گويند كه در آخر عمر مبتلا باختلال حواس گرديده بخيال پرواز كردن افتاد و در اثر همين خيال، دو لنگه در را زير بغل گرفته و بجاى بلندى رفت و بگمان پرواز كردن خود را پائين انداخته و جان داد. جوهرى علم عروض را هم تكميل كرده و به اوزان و بحرهاى آن افزود، كتابى هم در آن موضوع نگاشته و عروض الورقه‌اش ناميد. تأليفات جوهرى:

1- بيان الاعراب 2- صحاح اللغة 3- عروض الورقه كه مذكور شد 4- مقدمه نحو.

كتاب صحاح او مشهورترين تأليفات وى بوده و مرجع اكابر و افاضل هرزمان ميباشد و بارها در هند و مصر و ايران چاپ شده، خواندن و شرح و حاشيه نوشتن و تلخيص كردن آن محل رغبت اكابر ميباشد چنانچه بعضى از ادبا تلخيصش كرده و منتخب الصحاح‌اش ناميده‌اند، محمد بن ابى بكر بن عبد القادر رازى هم در سال هفتصد و شصت هجرت تلخيصش‌