تصويرى از حالات روحى مؤلف‌

چون عكس و نمونه خط مؤلف بزرگوار اين كتاب در صفحات قبل چاپ شد بسيار بجا خواهد بود تا اندازه‌اى كه امكان دارد تصويرى هم از حالات روحى و مختصات اخلاقى ايشان بعمل آيد زيرا كه حقيقت انسان تفكر و تعقل و انديشه او است بدين جهت واقعى‌ترين نقش و صحيح‌ترين تصوير از آدمى بيان خصائص روحى و خصوصيّات معنوى و تجزيه و تحليل نحوه شخصيت ميباشد كه عبارت است از مجموع اطلاعات علمى و فنى و ادبى و خصوصيات اخلاقى و اميال و آرزوها، عقده‌هاى روانى، نقاط قوت و ضعف و نحوه ادراكات و تأثرات و بطور كلى تمامى امور معنوى كه روحيات يكنفر را تشكيل ميدهند و اختلاف همين عوامل روحى ميباشد كه شخصيت‌ها را از هم متمايز ميسازد و تنوع سيرتها را بوجود ميآورد.

در مقام تصوير شخصيت شرح وقايع زندگى و سوانح حياتى و درجه معلومات و نحوه تحصيلات و پايه اطلاعات و نظائر اينها چندان اشكالى ندارد ولى بيان روحيات و اخلاق و خصوصيات معنوى از قبيل حب و بغض و شهوت و غضب و اراده و اختيار و عشق و محبت و عواطف و احساسات و غم و شور و جذبه و آمال و اميال و نحوه تأثرات و ادراكات و تصورات و طرز تفكر و جهان‌بينى و ملكات نفسانى و اوصاف اختصاصى و علل و موجبات و مبانى مسائل اخلاقى و نحوه قصدها و نيت‌ها و لطائف و اسرارى كه در زواياى روح يكنفر مخفى و مكنون ميباشد دشوار قريب بمحال است. با اعتراف بدين حقيقت بى‌مناسبت نيست و لو بطور نسبى و ناقص و مختصر شمّه‌اى از حالات درونى و خصوصيات اخلاقى مؤلف معظم اين كتاب بيان شود.

زحمات پى‌گير و مستمّر و مجاهدات طاقت‌فرساى فقيد سعيد در امر مطالعه و تأليف مخلصا لوجه اللّه و طلبا لمرضاته بود بدون اينكه خيال تظاهر و خودفروشى و خودنمائى و جلب نظر مردم و تحصيل جاه و نيل بمقام و كسب وجهه و موقعيت داشته باشد. اصولا توجه بخلق را نوعى شرك و مخالف خداشناسى و بزرگترين آفت راه وصول بحق ميدانست بدين جهت از ريا و تزوير و عوام‌فريبى از طرف هركس و در هر لباس و تحت هر شكل و عنوانى سخت بيزار بود و از ديدن اشخاص متّصف بدين صفات و كسانيكه زير پاى مردم كوته‌بين و كوته‌نظر دام و دانه ميگذارند سخت متألم و آشفته و بى‌نهايت متأثر ميگرديد و روى همين اصل از اشعار شيخ بهائى و حافظ و نظائر آنان در مواردى كه زاهدان ظاهرپرست ريائى و پيران طريقت مزوّر و زراندود را مورد حمله و انتقاد قرار داده‌اند بيش از حد لذت ميبرد و اين اشعار آبدار از دل برآمده بر دل وى مى‌نشست و از آلام درونيش تا اندازه‌اى ميكاست.