39 .احمد بن يحيى ( ثعلب نحوى ) ( م 291 ه‌ .

ق ) .

40 .هارون بن موسى بن شريك تغلبى ( م 292 ه‌ .

ق ) ، كه كتابهاى متعددى در قراآت وادب عربي نگاشت ( 1 ) .

41 .محمد بن اسحق ربعى مكى ، معروف به ابى ربيعه ( م 294 ه‌ .

ق ) كه كتابي در روايت بزى وقنبل از عبد الله بن كثير تأليف كرد ( 2 ) .

42 .أبو جعفر محمد بن جريرطبرى ( م 310 ه‌ .

ق ) ، ابن الجزرى مى نويسد : ( ابن جرير كتابي جامع در قراآت تأليف كرده وآنرا به الجامع نامبردار ساخت .

در اين كتاب بيست واندى قرائت گردآورى شده است ) ( 3 ) .

43 .يحيى بن محمد صاعد ( م 318 ه‌ .

ق ) كه كتابي در قراآت دارد .

44 .أبو بكر محمد بن احمد بن عمر داجونى ( م 324 ه‌ .

ق ) ، ابن الجزرى مى گويد : ( وى كتابي در قراآت فراهم آورد وابى جعفر را در اين كتاب به عنوان يكى از قراء عشره بر شمرده است ) ( 4 ) .

با ملاحظة ء اين كتب نتيجه مى گيريم كه آنها فقط درباره ء قراآت سبعه تأليف نشده اند وبه ويژه كه در ميان اين كتب ، آثارى به چشم مى خورد كه قبل از بعضى از قراء سبعه نگارش يافته اند ، مانند كتاب يحيى بن يعمر ، وابان بن تغلب وهمچنين كتابهاى أبو عمرو بن علاء ، وحمزة بن حبيب زيات ، ونيز آخرين قراء سبعه يعنى على بن حمزه ء كسائي كه به سال 180 هجري از دنيا رفت ، وآغاز اين مرحله - كه درباره ء آن گفتگو مى كنيم - به نيمه ء دوم قرن اول هجري مى پيوندد واين مرحله به دست يحيى بن يعمر ( م 90 ه‌ .

ق ) آغاز مى گردد ، چنانكه با مطالعه ء آثار مربوط به اين مرحله به چنين نتيجه أي مى رسيم .

اين مطلب نيز مورد تأييد ( فؤاد سزگين ) ، مستشرق معروف مى باشد ، با اين تفاوت كه سزگين كتاب يحيى بن يعمر را در كنار كتاب ( ابن عامر مقرئ ) ( م 118 ه‌ .

ق ) ياد كرده است ، در حاليكه موضوع كتاب ابن عامر عبارت از اختلاف مصاحف مى باشد ، چنانكه ابن عامر كتاب خود را با عنواني ياد كرده است كه بازگوكننده ئ‌ موضوع آن است ، چرا كه أو اين كتاب را اختلاف مصاحف الشام والحجاز و العراق ناميده است ( 5 ) .

پيدااست كه قراآت واختلاف مصاحف از هم متفاوتند ، زيرا ايندو تشكيل دهنده ء دو فن ودو علم متمايزى از علوم قرآني مى باشند .

شگفت آور است كه سزگين - كه در مقام نگارش تاريخ تدوين قراآت بر مى آيد - گرفتار چنين اشتباهي مى گردد ، وشگفت تر اينكه وى - عليرغم آنكه مدون تاريخ تدوين قراآت مى باشد - اختيار محمد بن محيصن ( م 123 ه‌ .

ق ) - كه در قرائت ، بر مذهب وروش عربيت است - واختيار عيسى بن عمر ثقفي ( م 149 ه‌ .

ق ) را دو كتاب در قراآت بر شمرده است .

تصور مى كنم اشتباه سزگين از عدم آشنايى كامل وى نسبت به تعابير ومصطلحات قرائت ريشه مى گيرد ( 6 ) .

مرحله ء دوازدهم در اين مرحله سخن از ( قراآت سبع ) آغاز گرديد .

شروع اين كار از ناحيه ء ابى بكر محمد بن موسى بن عباس بن مجاهد تميمي بغدادي ( م 324 ه‌ .

ق ) در كتابش - كه به القراءات السبعه نامبردار است - انجام گرفت .

1 .غاية النهاية 2 / 347 .

2 .غاية النهاية 2 / 99 .

3 .النشر 1 / 34 .

4 .همان .

درباره ء كسانى كه در پاورقى منابعي راجع به آنها ذكر نشده است به الفهرست ، ط ، خياط ، صفحات 28 ، 29 ، 30 ، 35 ، 55 ، 74 ، 179 ، 226 ، 231 ، 233 رجوع نمائيد .

5 .تاريخ التراث العربي ( القراءات ) .

6 .رك .

تاريخ التراث العربي ، الباب الاول ، ( القراءات ) .

براى اطلاع از مطالبي كه ياد كرديم ، رجوع كنيد به : غاية النهاية از ابن الجزرى ، ضمن ترجمه ء احوال ابن محيصن وثقفى .

ونيز بنگريد به : الفهرست ابن النديم در مؤلفات مربوط به ( اختلاف رسم المصاحف ) .