دشوار دانستند آنان سهل و آسان يافتند، و به آنچه نادانها از آن دورى مى‌كنند انس گرفتند، و در دنيا با بدنهايى كه ارواحشان به محلّ اعلا آويخته و پيوسته بود زندگى كردند، آنان جانشينان خداوند در زمين و دعوت كنندگان به سوى دين اويند»«1» آرى معناى انس با خدا و نشانه و دلايل آن همين است.

برخى از متكلّمان انس و محبّت و شوق را انكار و گمان كرده‌اند اين امور گوياى تشبيه است و ندانسته‌اند كه جمال مدركات باطنى لذّتبخش‌تر از جمال ديدنيهاى با چشم سر است و لذّت شناخت آنها بر ارباب قلوب غالبتر مى‌باشد. حتّى بعضى از اينان مقام رضا را نيز منكر شده گفته‌اند: رضا جز صبر چيز ديگرى نبوده و رضا قابل تصوّر نيست، ليكن اينها همه سخنانى ناقص و نارساست و گوينده آنها جز بر ظاهرى از مقامات دين آگاهى نداشته و پنداشته است كه جز ظاهر چيزى وجود ندارد. چه محسوسات و آنچه در عالم خيال مى‌آيد همه در طريق دين قشر و ظاهرند و مغز مطلوب وراى آنهاست. كسى كه از گردو جز به پوست آن نرسيده گمان مى‌كند همه گردو چوب است و خروج روغن را از آن محال مى‌داند.

او معذور است ليكن عذرش پذيرفته نيست. در اين باره گفته‌اند:

الانس باللّه لا يحويه بطّال *** و ليس يدركه بالحول محتال«2»

و الآنسون رجال كلّهم نجب *** و كلّهم صفوة للّه عمّال«3»

بيان معناى انبساط و تجرّى كه ثمره غلبه انس است.

بدان هرگاه دوام و غلبه يابد و مستحكم شود. و آن را نگرانى شوق، مشوّش و بيم دورى و حجاب منغّص نكند نوعى انبساط و بى باكى در گفتار و كردار و نيايش با خداوند پديد مى‌آورد كه گاهى ظاهر آنها به سبب گستاخى و تجرّى كه در آنهاست زشت به نظر مى‌آيد.

اين امور از كسى كه در مقام انس قرار گرفته دور از احتمال نيست، ليكن كسى كه به اين مقام راه نيافته و در گفتار و كردار به آنها تشبّه جويد بى شكّ هلاك شده و در آستانه كفر قرار گرفته است. نمونه آنها برخ سياه است كه خداوند به كليم خود موسى عليه السّلام دستور داد از او بخواهد تا براى بنى اسرائيل پس از هفت سال قحطى طلب باران كند. موسى عليه السّلام به همراه‌