نام کتاب : تبيين براهين اثبات خدا نویسنده : جوادی آملی، عبدالله جلد : 1 صفحه : 30
چه رسد به حسّ غير مسلّح به ابزار دقيق . به تعبير قرآن مجيد ، بعضي از موجودها ديده نمي شوند يا ديدني نيستند ؛ ( فلا اقسم بما تبصرون (39) و ما لا تبصرون
)[1]. اين مطلب ساده اي نيست و تطبيق آن با ساعت يا کتاب يک کتابخانه بزرگ
که مطالعه يک کتاب آن سبب قطع به عاقل و عالم بودن نويسنده آن مي کند ، هر
چند کتابهاي ديگر آن کتابخانه مورد مطالعه واقع نشوند ، نه تمثيل منطقي
است و نه تشبيه سودمند ، زيرا آنچه از جهان طبيعت در معرض آزمون بشر کنوني
قرار مي گيرد ، نسبت به آنچه خارج از قلمرو تجربه اوست ، بسيار اندک است و
اگر آنها را گسسته از يکديگر قابل آزمون بدانيم ، احتمال داده مي شود که
براي آنها مبدأ فاعلي جداگانه اي باشد که فاقد شعور است ، يا اينکه مبدأ
آفرينش آنها همان مبدأ پديد آورنده مقداري است که آزمون شده است ، و چون از
نظم يا هرج و مرج آنها اطلاعي در دست نيست و فرض آن است که مبدأ فاعلي همه
اشيا يکي است ، شايد بتوان به اين نتيجه رسيد که مبدأ جهان آفرينش موجودي
است که گاهي عالمانه کار مي کند و گاهي غير عالمانه .
به هر تقدير ، احتمال تعدد مبدأ با توحيد ناسازگار است و احتمال
اختلاف حال و تنوّع در وصف و فعل با بساطت و تجرد تامّ عقلي مبدأ منافي است
، زيرا مبدئي که بسيط الحقيقه است ، از هر گونه اختلاف و تنوع مصون بوده و
هرگز علم او که عين ذات وي است ، قرين جهل نمي شود ؛ چه اينکه قدرت او که
عين ذات وي است ، هيچ گاه همراه عجز نخواهد بود . البته اگر مجموع جهان
آفرينش به عنوان واحد حقيقي هماهنگ بررسي گردد ، صغراي قياس نظم ثابت مي
شود .
خلاصه کلام در صغراي قياس مزبور اين است که نظم في الجمله قابل
اثبات است ، گر چه نظم بالجمله اثبات نگردد ، اما اثبات نظم في الجمله به
اين است که