و محقق طوسى گفته كه چون در اين دو مقالت تامل رود معلوم شود كه اعتدال بمعنى تشابه احوال در خط استواء زيادت بود از آن كه در ديگر بقاع . و يمكن كه كيفيت حرارت از جهت تشابه چندان احساس نيفتد , چه احساس هر محسوس كه متواتر باشد و از يكنوع بود ضعيف باشد و نيك معلوم نشود , و آنچه بر عقب ضد طارى شود احساس او زيادت بود . و اما فرط كيفيت حرارت فى نفس الامر نيز آنجا بيشتر بود , پس اعتدال بمعنى تكافؤ در حرارت و برودت از آنجا منتفى شود . پس بر تفسير اول سخن شيخ ابوعلى حق باشد , و بر تفسير دوم سخن اين فاضل نيز حق بود . و ليكن در تقويت سخن شيخ كلامى دقيق مى توان بيان نمود , و ليكن در اين كتاب بسطى چنان چندان لايق نمى نمايد . اگر خواهند از حواشى كه بر اين رساله نوشته شده طلب نمايند .

اين بود سخن فاضل شاهمير در اينمقام . آرى بسى رد و ايراد در پيرامون عبارت حكايت شده از قانون شيخ پيش آورده اند , و اينكه ما را انديشه بر اين است كه به همين اندازه آگاهى در اين باره بسند باشد , و در آن كه گفته آمد فصول سال در خط استواء هشت است گشتى كنيم :

بدان كه فصول سال در خط استواء هشت است : دو تابستان و ابتداى آن وقت رسيدن آفتاب به دو نقطه اعتدال باشد , و نهايت آن وقت رسيدن آفتاب به نيمه ثور و عقرب , و دو زمستان و ابتداى آن وقت رسيدن آفتاب به دو نقطه انقلاب باشد , و انتهاى آن نيمه اسد و نيمه دلو , و دو بهار و ابتداى آن وقت رسيدن آفتاب با واسط اسد و دلو باشد , و انتهاى آن اول حمل و ميزان , و دو خريف و ابتداى آن وقت رسيدن آفتاب با واسط ثور و عقرب باشد , و انتهاى آن رسيدن آفتاب به انقلابين . و وجه اين قسمت فصول هشتگانه بر اثر قرب و بعد شمس بسمت راس آفاق استوائى باندك توجه ظاهر مى گردد .

تتمه :

تقسيم اقليم ارضى باقسام هفتگانه , و اقليم هشتم سماوى كه عرض اقليم رؤيت بوده است , و دانسته شده است . و به اقليم هشتم باصطلاح عارفان اشارتى شده است . اكنون بدان كه در بسيارى از كتب و رسائل علوم و فنون مطلقا