درس 46 : مطالبى در طول جغرافيائى بلاد بعنوان تمرين و مزيد استبصار

اين درس دنباله درس پيش در نقل عبارت كتب فن , به عنوان تمرين و مزيد استبصار است :

3 خواجه طوسى در باب هيجدهم زبدة الهية فرمايد :

([ زمين گرد است و آب به اكثر سطح او محيط است و عمارت بر كمتر از يك ربع است از سطح او , و آن ربع را ربع مسكون خوانند , و چون مركز زمين مركز عالم است پس سطح دائره معدل النهار بر سطح محيط زمين , دائره اى احداث كند از دوائر عظيمى , آن دوائره را خط استواء خوانند .

و چون دائره عظيمه اى از دوائر ميول فرض كنند سطح آن دائره هم بر زمين دائره اى احداث كند كه قطع خط استواء كند بر زواياى قائمه , به اين دو دائره زمين به چهار ربع مساوى[ منقسم شود] دو شمالى و دو جنوبى , طول هر ربعى به قدر نصف دائره عظمى و عرضش به قدر ربعى از دائره عظمى . و از اين چهار [ , يك] ربع شمالى ربع مسكونست كه طولش از خط استواء به قدر نصف دور باشد ( كذا ولكن صواب اين است كه گفته شود : كه طولش به قدر نصف دور باشد ظ ) و عرضش از خط استواء تا نقطه اى كه محاذى قطب معدل النهار بود , و آن ربع دور بود . و هر چند اين ربع را ربع مسكون مى خوانند اما تمامى اين ربع معمور نيست بل بعضى از آن در ج انب شمال از فرظ سرما ممكن نيست كه حيوان تواند بود و آن موضع اينست كه عرض آن مواضع يعنى بعدش ( كذا , و الصواب : و آن موضعيست كه عرض آن يعنى بعدش ) از خط استواء از دائره عظيمه زيادت از