گذشته تر، در ميان باورهاى بومى و محلّى نيز اشكال متنوّعى از باور به موعود را مى توان يافت. مثلاً در بسيارى نقاط ايران با وجود پيشينه ى كهنِ اعتقاد به دو موعود دينى ـ يعنى سوشيانت و مهدى ـ بوده و هستند مردمانى كه بازگشت پيروزمندانه ى شاه قهرمانى را اميد مىورزند; مانند كهن سالانِ دهستانى در نزديكى اراك كه معتقدند خسرو انوشيروان در پس كوهِ نزديك شان، از ديده ها پنهان شده و عاقبت روزى ظهور خواهد كرد و... .

اين گونه كه هست، مى توان ديد كه اعتقاد به آن «كس» يا همان «موعود» كه آدمى را نجات خواهد داد و آينده اى بهتر را رقم خواهد زد، ريشه اى ژرف در انديشه هاى گوناگونِ مردمان سراسر گيتى دارد و به هيچ روى مختصّ مكتب يا دينى خاصّ نيست.

امّا اين همه كه گذشت، پرسشى ناگزير را فراروى انديشه مند مى نهد: آيا چند و چونِ باور به موعود در تمام دين ها و مكتب ها و اسطوره هاى كهن، هم تراز و يك سان است؟ يا به سخن ديگر، آيا نوع نگاه به موعود در اديانى چون زرتشتى گرى و يهوديّت و اسلام، به تمامى همانى است كه در سرخ پوستان آمريكايى وجود دارد؟ و آيا ما مجاز هستيم كه آن همه را بى هيچ گونه تمايزى، صرفاً «موعود» بناميم؟ يا هم چنان كه گه گاه پيش مى آيد، آيا مى توانيم بگوييم كه همه ى مردمان جهان به امام زمان معتقدند؟(!).

نگارنده بر اين باور است كه ميان باورمندىِ اديان الهى[1] با اعتقادات اقوام بدوى به مفهوم موعود، تفاوت هاى بسيار ژرفى وجود دارد; و به هيچ روى نمى توان اين دو اعتقاد را در يك عرض قرار داد يا هم تراز شمرد.

تفاوت كار آن جاست كه در نگاه اديان الهى، مفهوم موعود پيوندى مستحكم با اصل معاد به عنوان روى دادى محتوم در آينده دارد، در حالى كه در باورهاى بدوى،