4 . عقل نظرى و عقل عملى

اكنون به اشاره اى كوتاه درباره عقل عملى و عقل نظرى مى پردازيم . مدرك عقل نظرى عنوان ينبغى أن يعلم را دارد . مثلا ,[ ( ألكل أعظم من الجزء]) ينبغى أن يعلم است . لكن اين مطلب كه أمرى موجب مدح يا ذم است و موجب ملائمت نفس يا منافرت آن است ينبغى ان يعمل است , يعنى سزاوار است كه موجود شود . نتيجه آنكه اگر مدرك من به عنوان ينبغى أن يعلم باشد , يعنى چنانچه سزاوار باشد كه آن را بدانيم , اين أمر به عقل نظرى مربوط مى شود . و اگر مدرك سزاوارآن باشد كه موجود گردد يا موجود نشود , مطلب مربوط به عقل عملى مى شود . در واقع , تقسيم مذكور به اعتبار مدرك است , زيرا نفس عقل به دو قسم تقسيمنمى شود . عقل جوهره مجردى است كه درك ميكند و كارى جزء آن ندارد . از اين رو , گفته مى شود كه عقل مولويت أمر و نهى و انشاء و بعث و زجر ندارد , هيچ وقتى نمى تواند بگويد اين كار را بكنيد و اين كار را نكنيد . جامعه , و يا كسى كهسمت مولويت و سمت آمريت دارد , حكم مى كند و به وسيله ادراك عقلى به أمر و نهى و بعث و زجر مى پردازد . بنابراين , در تعبير[ ( حكم عقل]) أندكى مسامحة است . و هر جا كه از أحكام عقلية نام برده مى شود , مقصود مدركات عقل عملى و آراى آن است . يعنى هر جا كه عقل عملى مدرك به معناى[ ( ينبغى فعله و ينبغى تركه]) بود , عقل به عنوان يكى أز أدله أربعة شمرده مى شود . آيا آنچه موجب كمال نفس يا منقصت آن است و حسن و قبيح گفته مى شود مدرك عقل عملى است يا نه ؟ در اين مقام يك واقعيت هست و اين واقعيت تابع ذوات أشياء و تابع واقعيت خويش است . يك شىء موجب نقصان نفس مى ش ود , اعم از آنكه عقلايىباشد يا نه , و يا أمرى موجب كمال نفس مى ش ود , چه عقلايى باشد يا نباشد