فصل سوم

عقل , يكى از ادله أربعه

اصوليان شيعه عقل را يكى از ادله أربعة مى دانند و در باب آن سخنان فراوان دارند . أشاعرة , به لحاظ گفتگو از حسن و قبح عقلى , در اين ميدان گام مى نهند . بحث[ ( از حسن و قبح]) گفتگو از معانى گوناگون آن را به ميان مىآورد , وپرداختن به معناى عقل تقسيم آن را به عقل نظرى و عقل عملى مطرح مى سازد , و سرانجام , سخن از أحكام شرعى و أحكام عقلى مفهوم ملازمه اين دو را با يكديگر وارد بحث مى كند , و , در نتيجه , موقع و مقام عقل به عنوان يكى از أدله معلوممى گردد . اما مقدم بر اين همه و پيش از رسيدن به اصل مطلب , بجاست كه نخست به طرح مسئله بپردازيم و از نظرات محققان متقدم و متأخر ياد كنيم .

طرح مسئله را در چند صورت به شرح زير مطرح مى كنيم :

1 . آيا همان طور كه كتاب بتنهايى دليل است و سنت و اجماع نيز هر يكبتنهايى دليلند , در مقام اقامه حكم عقلى نسبت به يك مسئله بايد گفت كه اينحكم حجت است و مى بايست مطابق آن عمل گردد تا در نتيجة اگر عمل كردن موجب ثواب باشد بتوان گفت كه بر خلاف اين حكم عقلى عمل نمودن موجب عقاب است ؟

2 . يا اينكه بايد پذيرفت كه دليل عقلى در عرض كتاب و سنت و اجماع واقع نمى شود , بلكه در طول آنها قرار دارد , يعنى وقتى از يافتن حكم مسئله در كتاب و سنت مأيوس شديم و اجماعى هم در خصوص مورد نيافتيم , بايد به عقل تمسك جوييم و مطابق حكم آن عمل كنيم ؟