در جامعه اسلامى نيز كه مسلمانها أز أفراد عقلاء هستند , براى تبليغ و بيان قانون و رساندن أحكام , طريقه جديدى اختراع نشده است و مطابق همان سيره عقلاء عمل مى شود . در زمان پيامبر اكرم ( ص ) أشخاصى بودند كه به روستاها و شهرها و كشورها مى رفتند و تبليغ و بيان أحكام مى كردند و هيچ يك از آنها نمى پرسيد[ ( آيا شما راست مى گوييد ؟]) و يا نمى گفت[ ( لازم است خود ما بياييم و ازپيامبر اكرم ( ص ) بپرسيم كه آيا اين سخن , سخن خود اوست]) , بلكه همه عمل مى كردند . در اين زمان نيز قول كسانى كه مى روند و نقل فتوا مى كنند مورد قبول و عمل مردم قرار مى گيرد .

أما آيا بايد گفت كه بناى عقلاء وقتى حجت است كه از طرف شارع مقدس امضاء شده باشد , و يا بايد گفت نياز به امضا نيست و همين كه شارع مقدس بنا و سيره اى را رد نكرد خودش دليل بر امضاست و[ ( عدم الردع دليل على الامضاء]) .در اين بحث , آياتى مورد استناد قرار مى گيرد , أز جمله :﴿ ولا تقف ما ليس لك به علم ﴾ و ﴿ ان الظن لا يغنى من الحق شيئا ﴾ گفته مى شود كه ظن و غير علم ما را به حق و حقيقت نمى رساند و نبايد مطابقچيزى كه به آن علم نداريم عمل كنيم . بنابراين , از ناحيه منع اتباع غير علم مى توان گفت كه سيره عقلاء مردوع است .

جواب مرحوم ميرزاى نائينى ( ره ) به اين اشكال آن است كه در اين آياتتوجه داده شده است كه نبايد به غير علم عمل كرد . أما پس از آنكه شارع مقدسخبر واحد را حجت دانست , در واقع[ ( تتميم كشف]) مى كند . يعنى شارع چيزى را كه داراى كشف ناقص است در عالم اعتبار تشريعى تمام مى داند و كشف تام به حساب مىآورد , و هر أثرى را كه بر علم بار است بر ظن نيز بار مى كند با اين فرق كه حجيت علم ذاتى است و حجيت ظن حاصل از خبر واحد جعلى است , و بااين جعل , خبر واحد از أفراد ظن خارج و از عموم أصالت عدم حجيت كل ظن بيرون مىآيد و داخل أفراد علم مى شود .

دوم : اجماع

در بحث از اجماع نيز چهار عنوان زير را بررسى مى كنيم :