همين «زيد» ى است كه به آن تلفظ مى‌كند. صاحب فصول رحمه الله مى‌فرمايد: اين كلمه «زيد» كه از دهان شاگرد بيرون مى‌آيد، از دو حال خارج نيست: يا بر چيزى دلالت مى‌كند و يا دلالت نمى‌كند. اگر بگوييد: «بر چيزى دلالت مى‌كند»، آن چيز حتماً خود اين «زيد» خواهد بود و نتيجه آن اتّحاد دالّ و مدلول مى‌شود. يعنى «زيد»، بر خودش دلالت مى‌كند.

درحالى‌كه دالّ و مدلول بايد دو چيز باشند و اتّحاد دالّ و مدلول معنا ندارد. و اگر بگوييد: «كلمه «زيد» كه از دهان شاگرد بيرون مى‌آيد، بر چيزى دلالت نمى‌كند»، نتيجه اين مى‌شود كه قضيّه محكيّه از دو جزء تشكيل شده باشد و چنين چيزى ممكن نيست. توضيح: ما قبلًا گفتيم: قضيّه لفظيّه بايد حاكى از واقع باشد و بين قضيّه لفظيه و قضيّه محكيّه بايد مطابقت وجود داشته باشد. صاحب فصول رحمه الله مى‌فرمايد: اگر شما در «زيدٌ لفظي» بگوييد: «زيد» بر چيزى دلالت نمى‌كند، نتيجه اين مى‌شود كه قضيّه لفظيّه شما از سه جزء تركيب يافته باشد: «زيد» موضوع و «لفظي» محمول و نسبت بين موضوع و محمول هم به عنوان جزء سوم. ولى وقتى سراغ قضيّه محكيّه مى‌رويم، مى‌بينيم از دو جزء تشكيل شده است: يكى محمول و ديگرى نسبت، زيرا «زيد» در «زيدٌ لفظي» بر چيزى دلالت نمى‌كند. بنابراين قضيّه محكيّه شما موضوع ندارد و از دو جزء تشكيل شده است. و چنين چيزى در قضاياى محكيّه ممكن نيست بلكه لازم است قضيّه محكيّه و قضيّه لفظيّه، تطابق داشته باشند. [1]

پاسخ مرحوم آخوند از كلام صاحب فصول رحمه الله‌

مرحوم آخوند، اشكال صاحب فصول را- بنا بر هر دو تقدير- جواب داده و فرموده است: اشكال اتّحاد دال و مدلول- كه صاحب فصول برفرض دلالت مطرح كرد- وارد

[1]- الفصول الغروية في الاصول الفقهية: ص 22