و اوّلى، مشهور است ولى نه به عكس.

گذشته از اين آنچه در جدل بكار مى‌آيد لازم نيست كه حتما دور از برهان باشد، بلكه بسيارى از مواد برهانى هم در جدل بكار مى‌رود، منتهى از آن حيث كه با حد وسطى يا بدون حد وسطى صادق است اخذ نمى‌شود، بلكه از آن حيث كه مشهور است اخذ مى‌شود» (شفا، برهان، ص 8).

«جدل صناعتى علمى است كه با وجود آن، اقامت حجّت از مقدمات مسلم بر هر مطلوبى كه خواهند، و محافظت وضعى كه اتفاق افتد بر وجهى كه مناقضتى لازم نيايد ممكن باشد» (اساس، ص 444) «هر قول جازم كه مفيد يقين بود بالذات آن را برهان خوانند، و هرچه مفيد رأيى مشهور يا مقتضى الزامى باشد، آن را جدل خوانند» (اساس، 342). «و استقراء ناقص در جدل بسيار افتد و ليكن آنجا دعوى حصر جزويات كنند» (اساس، ص 332). «و مر جدل را فايده‌ها است يكى آن است كه فضوليان را كه دعوى دانش كنند و مذهبهاى ناراست دارند، و راه دشوار برند به دانستن حق از راه برهان، پس به جدل ايشان را بشكنى» (دانشنامه، ص 129).

جدلى‌

1- آنچه مربوط به جدل است.

2- كسى كه اهل جدل است.

جده‌

يكى از مقولات عشر و آن به تعريف اكثر منطقيان اسلام عبارت از احاطه چيزى به چيز ديگر است بنحوى كه محيط و محاط با هم منتقل شود، مانند متلبّس بودن و موزه در پاى داشتن. اما تعريف دقيق آن اين است كه جده عبارت از بودن چيزى چيز ديگر راست. مانند بودن علم يا شجاعت احمد را. اين مقوله را اگر به دارنده نسبت دهيم «داشتن» است و اگر به داشته شده نسبت دهيم، از آن كسى يا چيزى بودن (- ملك و له). «و ديگر مقوله جده و ملك و له است و اين هرسه نامهاى اين مقوله است.

و آن نزديك متقدمان بودن چيزى است چيزى را مانند علم و شجاعت و صحّت و جمال و مال و فرزند و مكان و امثال آن زيد را. و بنزديك متأخّران هيأتى است كه جسم را باشد بسبب نسبت او با ملاصقى يا محيطى يا شاملى كه منتقل باشد به انتقال آن جسم. مانند تلبّس و تسلّح و تقمّص و تزيّن و تنعّل و غير آن» (اساس، ص 51).