موجودات از اين مقولات خارج نيست.

هريك از اجناس عاليه دهگانه مقوله مستقلّى است كه در تحت جنس عالى ديگر در نمى‌آيد. يعنى هيچ جنس عالى قابل تحويل به جنس ديگر نيست. و بنابراين بنظر مشّائيان تعداد اجناس عاليه را نمى‌توان كمتر كرد. اما بنظر شيخ اشراق غير از كم و كيف ساير اعراض را مى‌توان به اضافه يعنى نسبت بازگردانيد. و تعداد اجناس عاليه بدين‌ترتيب پنج خواهد بود:

يك مقوله جوهر و چهار مقوله عرض: كم، كيف، نسبت، حركت. (- مقولات عشر، ص 271)

«واضع منطق، افتتاح اين علم به ايراد ذكر اجناس عاليه كرده است كه آن را مقولات عشر خوانند. و هرچند رأى متأخران آن است كه تعيين طبايع كليات ... تعلق به صناعت منطق ندارد، اما شبهت نيست كه صناعت تحديد و تعريف و اكتساب مقدمات قياسى، بى‌تصوّر مقولات كه اجناس عاليه‌اند و تمييز هرمقوله از مقوله‌هاى ديگر ممتنع باشد» (اساس، 34).

إحاطه‌

ادراك و اندر يافتن چيزى بنحو تامّ و كامل. «و اين‌قدر اشارتى است به تصوّر ماهيت علم منطق، و تنبيهى بر فايده آن بحسب امكان در اين موضع. چه احاطه به كنه آن بعد از تحصيل تمامى علم تواند بود» (اساس، 5).

«معظم ماهياتى كه عقول و اذهان را به آن احاطتى تواند بود در تحت اين ده مقوله محصور است» (اساس، 34)

إحتجاج‌

حجت آوردن و ردّ ايراد كردن در بحث، براى اثبات عقيده خود و ابطال عقيده طرف مخالف.

«و قومى جدليان متكلمان را پيش از اين در احتجاجات عقلى، اعتماد بر اين تأليف بوده است». (اساس، 333)

إحتيال‌

بكار بردن مكر و نيرنگ در بحث و جدل بنحوى كه خصم بدان واقف نشود. «و چون مقصود از جدل الزام غير است، لا محاله مشتمل بود بر نزاعى. و در اغلب احوال جدل را به استعمال نوعى از عناد و احتيال احتياج افتد» (اساس، ص 447)

إخبار

1- خبر دادن، حكمى را بيان كردن.

2- لفظ مركّب تامّ كه قابل تصديق و تكذيب باشد، مانند «روح جاودان است».