البته اعتبار و ارزش اين مواد يكسان نيست. و برحسب اينكه چگونه ماده‌اى در قياس بكار رود، صناعات خمس بوجود مى‌آيد.

اين موادّ مختلف عبارت است از:

1 محسوسات. 2- اوّليّات يا بديهيّات اوليّه يا ضروريّات. 3- مجرّبات يا تجربيّات. 4- متواترات. 5- حدسيّات.

6- قضايائى كه حدّ وسط آنها با آنها است (اين شش مادّه موادّ يقينى هستند و آنها را يقينيّات مى‌نامند. و كاربرد آنها در برهان است). 7- مقبولات. 8- وهميّات. 9- مشهورات. 10- مشبّهات. 11- مظنونات.

12- مسلّمات. 13- مصادرات.

از آنجا كه تصديقات مكتسب، بوسيله اقوال جازمه است، اقوال جازمه‌اى كه مفيد قولى جازم يقينى باشد، يعنى به نتيجه‌اى يقينى منجرّ شود، برهان نام دارد.

و آنچه مفيد رأيى مشهور يا مقتضى الزامى باشد جدل است.

و آنچه مفيد اعتقادى جازم و غير مطابق باشد مغالطه يا جدل است.

و آنچه مفيد اعتقادى غير جازم باشد خطابه است.

و آنچه مفيد تخييل باشد شعر است.

جمله اقوال جازمه كه در علوم و محاورات بكار مى‌رود، به اعتبار موادّ، يكى از اين پنج قسم است. و هرقسم از اين انواع نيز خود مشتمل بر اصناف بسيار است. و تعلّم هريك از اين انواع پنجگانه و اصناف آنها صناعتى است خاص.

مواضعه‌

وضع، تواطى، قرارداد. (- تواطى، وضع، و دلالت وضعى).

«و آن امر را به مواضعه و تواطى تعلقى نبود و به اين سبب در لغات مختلف نشود» (اساس، ص 65).

موجّهه‌

(- ص 170).

موصول‌

(- قياس مركب موصول).

موضوع‌

1- يكى از دو جزء قضيه، و آن آن جزئى است كه جزء ديگر بدان اسناد داده شده است. و بعبارت ديگر موضوع آن است كه چيزى را براى آن اثبات كرده باشيم، يا از آن سلب كرده باشيم. مانند «خدا» در قضيه «خدا دانا است» و «خدا عاجز نيست».

در بين اقسام سه‌گانه لفظ مفرد، تنها اسم شايسته آن است كه موضوع واقع شود.