همين‌كه يك كفه يعنى يك طرف نقيض اندك رجحانى پيدا كرد، شك به ظنّ تبديل مى‌يابد و بهر نسبت كه رجحان بيشتر شود، ظنّ قوى‌تر مى‌شود، تا آنكه رجحان يك طرف بسيار بسيار زياد شود.

و در آن‌وقت آن را ظنّ قريب به يقين يا ظنّ متاخم به يقين مى‌نامند. و آن ظنّى است كه در آستانه يقين است، اگرچه ذهن هنوز به مرحله يقين پا ننهاده است. پس ظنّ حالتى است مقول به تشكيك بين شك و يقين.

(-/ يقين، جزم، حكم جازم).

شكل‌

هيأت قياس از حيث محلّ حد وسط در صغرى و كبرى. و آن بر چهار قسم است.

(- اشكال اربعه، ص 18).

«و حد اوسط علت تأليف قياس بود و رساننده دو حدّ باقى به يكديگر كه انتاج عبارت از آن است. و هيأت وقوع او را در دو مقدمه با دو حد ديگر شكل خوانند» (اساس، ص 191).

شكل اوّل‌

شكلى كه در آن حد وسط در صغرى محمول باشد و در كبرى موضوع. مانند:

اين حيوان سمدار است- هيچ سمدارى گوشتخوار نيست. پس اين حيوان گوشتخوار نيست. شرايط انتاج اين شكل دو است: يكى موجبه بودن صغرى، و ديگر كليت كبرى. و بدين‌ترتيب دوازده ضرب آن عقيم است و چهار ضرب آن منتج.

رمز اختصارى شرائط اين شكل «مغ كب» است كه «مغ» رمز اختصارى موجبه بودن صغرى است. و «كب» رمز اختصارى كلّيّت كبرى.

«در بين اشكال چهارگانه تنها شكل اول قياس كامل است. زيرا كه در آن نتيجه از وضع دو مقدمه به تنهائى لازم مى‌آيد.

در صورتى كه قياسهاى ديگر غير كاملند و بايد به نحوى اثبات شوند» (نجات، منطق، ص 32). «شكل اول اصحّ اشكال است و بيش از اشكال ديگر افاده يقين مى‌كند.

دليل اين امر آن است كه علوم تعليمى [يعنى رياضيات‌] در تأليفهاى برهان خود همين شكل را بكار مى‌دارند. و در اكثر موارد شكل اول را بكار مى‌برند و آن هم ضرب اول آن را، و گاهى نيز شكل دوم را.

و بنابراين جز بر سبيل ندرت با تأليف قياسات رياضى نمى‌توان مغالطه كرد» (شفا، برهان، ص 138).