تعميم را عقلا و منطقا ضرورتى نيست.

چه بسا كه برخى از موارد ملاحظه نشده بر خلاف موارد ملاحظه شده باشد. معلوم است كه هرقدر شمول نتيجه كلى كمتر باشد و هرقدر تعداد جزئيات مورد ملاحظه بيشتر باشد، حكم كلى به يقين نزديكتر خواهد بود.

«استقراء چنانكه گفتيم حكمى ايجابى يا سلبى بود بر امرى كلى بسبب حصول آن حكم در جزويات آن امر كلى. مانند حكم بر حيوان خرد زهره به طول عمر» (اساس، 331).

«استقراء آن بود كه حكمى كنند بر موضوعى كلى از آن قبل كه آن حكم در جزويات موضوع يابند، چنان‌كه گويند هر حيوانى به وقت خائيدن زفر[4] زيرين جنباند ... و ليكن مردمانى كه استقراء كنند چون بسيارى را يا بيشتر را چنين يابند، حكم كنند بر همه. و اين نه ضرورى بود، زيرا كه شايد بودن كه ناديده خلاف ديده بود، و صد هزار متفق بودند و يكى مخالف بود ... و جدليان و متكلمان را يكى اعتماد بر اين است» (دانشنامه، ص 92). «و استقراء اقتضاء ظنّى غالب بيش نكند» (اساس، 374).

إستقراء برهانى‌

(- استقراء تام)

إستقراء تامّ‌

استقرائى كه در آن تمام افراد جزوى مورد بررسى و ملاحظه قرار گيرد و آنگاه حكمى كلى صادر شود و اين نوع استقراء را استقراء برهانى نيز نامند و آن كاملا معتبر و مفيد يقين است، مانند اينكه هريك از سيارات منظومه شمسى را جداجدا مورد بررسى قرار دهند و ببينند مدار آنها بيضى است و سپس حكم كنند كه هرسياره از سيارات شمسى داراى مدارى بيضى‌شكل است. اين‌گونه استقراء در مواردى امكان‌پذير است كه جزويات و افراد مورد مطالعه معدود و محدود و محصور و اندك باشد. (-/ استقراء ناقص).

«پس اگر اصغر و اوسط متساوى باشند در دلالت و آن‌چنان بود كه جزويات محصور بود و حكم در همه ثابت، حكم بر آن كلى صادق بود و آن استقراء برهانى بود و آن را استقراء تام خوانند» (اساس، ص 330).

«اما چون موضوع مساوى جزويات باشد،

(1). زفر در فارسى معمولا بمعنى دهان است و بندرت بمعنى فكّ نيز آمده است.