فكرى بى تأثير نبودند، اما ريشه اين آزادى در تعليمات اسلام بود، به طورى كه اگر هم عباسيان مى خواستند از آن جلوگيرى كنند، نمى توانستند.

2. محيط آن روز اسلامى، يك محيط كاملاً مذهبى بود و مردم تحت تأثير انگيزه هاى مذهبى بودند. تشويق هاى پيامبر اسلام به كسب علم و تشويق ها و دعوت هاى قرآن به علم و تعلم و تفكر و تعقل، عامل اساسى اين نهضت و شور و شوق بود.

3. اقوام و مللى كه اسلام را پذيرفته بودند، نوعاً داراى سابقه فكرى و علمى بودند و بعضاً همچون نژاد ايرانى (كه از همه سابقه اى درخشان تر داشت) و مصرى و سورى، از مردمان مراكز تمدن آن روز به شمار مى رفتند. اين افراد به منظور درك عميق تعليمات اسلام، به تحقيق و جستوجو و تبادل نظر مى پرداختند.

4. تسامح دينى يا همزيستى مسالمت آميز با غيرمسلمانان مخصوصاً هم زيستى با اهل كتاب. مسلمانان، اهل كتاب را تحمل مى كردند و اين را برخلاف اصول دينى خود نمى دانستند در آن زمان اهل كتاب، مردمى دانشمند و مطلع بودند. مسلمانان با آنان برخورد علمى داشتند و اين; خود بحث و بررسى و مناظره را به دنبال داشت.[1]

برخورد فِرَق و مذاهب

عصر امام صادق(عليه السلام)، عصر برخورد انديشه ها و پيدايش فرق و مذاهب مختلف نيز بود. در اثر برخورد مسلمين با عقايد و آراى اهل كتاب و نيز دانشمندان يونان، شبهات و اشكالات گوناگونى پديد آمده بود.

…

در آن زمـان فـرقـه هـايـى همچـون: معتزله، جبريه، مرجئـه، غُلات[2]، زنادقه[3]،