دستور زبان فارسى/ خاتمه

خاتمه، متضمّن دو مقصد است:

در تحليل و تجزيه و تركيب: بدان كه بعضى از دستوريان، بعد از فراغ از مطالب دستور زبان فارسى، محض من باب تجديد ذكر مطالب مشروحه و ملكه بودن آن ها در ذهن مبتدى، پاره اى مثال هاى متفرّقه و جمل مختلفه ذكر كرده و به تنقيد و تحقيق اجزا و عناصر آن ها پرداخته و اين را تركيب و تجزيه و تحليل مى نامند و گاه است كه در اين موضوع به قدر تحقيق اصل مطلب، صرف اوقات مى نمايند ولى اگر حقيقت تركيب و تحليل به درستى به دست آيد، معلوم مى گردد كه آن قدر تفصيل مجرّد تكرار و تضييع وقت عزيز و بالخصوص كه خروج از وضع اين كتاب است و از اين رو محض من باب اقتضا به ذكر اجمالى حقيقت آن ها پرداخته و بسط زايد را به عهده فطانت خود ناظرين موكول داشته و مى گوييم كه تحليل و تركيب عبارت است از بيان حقيقت جمله و كلام و تنقيد هيئت اجزاء و عناصر آن و كشف حالات و حيثيّات آن ها است و بيان حقيقت خود جمله و كلام را تحليل نحوى گفته و كشف ماهيّت اجزاء آن را تحليل صرفى مى نامند و در تحليل نحوى بايد كشف نمود كه فلان جمله از كدامين اقسام جمله است (اخباريّه است و يا انشائيّه) و فعل كدام است و فاعل كدام و مبتدا چه چيز است و خبر چه و مانند اين ها; و در تحليل صرفى بايد كلمات چندى را كه از اجتماع آن ها جمله و كلام تشكيل يافته، تنقيد كرده و شرح داد كه فلان لفظ از كدامين اقسام كلمه است (اسم است يا فعل و يا حرف) و از كدامين انواع اين اقسام سه گانه است: ضمير است يا اسم اشاره و يا موصول; مفرد است يا جمع; بسيط است يا مركّب; مبتدا است يا خبر; و مضاف كدام است و مضاف اليه چيست و از كدامين اقسام اضافه است و ضمير هم از كدامين انواع ضمير است و بدين قياس; و پوشيده نيست كه بعد از احاطه به مطالب سابقه، همين مراتب، واضح و لايح گرديده و ديگر حاجت به اعاده تمام تفصيلات در ضمن امثله نداريم مگر مختصرى، محض من باب تمرين مبتدى و آن هم سه كتب ابتدائى اولى و انسب و خارج از وضع اين كتاب است و لذا عطف عنان به مقصد دويّم مى نمائيم.