مقاله سوم علم و ادراك

سخنى كه در اين مقاله خواهيم راند- مربوط به علم ادراك بوده- و بمنظور كنجكاوى از هويت و سنخ واقعيت وى مى‌باشد- (1)و همانا گفتگو در عقايد سفسطه و ايده آليسم (مقاله 2)بود- كه طرح (1)در اين مقاله اين مطلب بثبوت مى‌رسد- كه روح و خواص روحى مجرد از ماده هستند- و عقيده ماديين دائر بر اينكه روح و ادراكات روحى- از خواص معينه ماده است- با توجه به دلائلى كه اظهار مى‌دارند ابطال مى‌شود- .

لازم است يادآورى شود- كه علم و ادراك كه در اين مقاله ماهيت- و نحوه واقعيت وى مورد بحث قرار گرفته است- كه آيا از سنخ ماده است يا مجرد از ماده- اعم است از ادراك حسى و خيالى و عقلى- و براى آنكه خواننده محترم بهتر مقصود اين مقاله را- دريابد فرق اين سه را بيان مى‌كنيم- .

قدما و همچنين متاخرين- براى ادراكات انسان از خارج سه مرتبه قائل شده‌اند- مرتبه حس مرتبه خيال و مرتبه تعقل- .

مرتبه حس عبارت است- از آن صورى از اشياء كه در حال مواجهه و مقابله- و ارتباط مستقيم ذهن با خارج- با بكار افتادن يكى از حواس پنجگانه- يا بيشتر در ذهن منعكس مى‌شود- مثلا وقتى كه انسان چشمها را باز نموده- و منظره‌اى را كه در برابرش موجود است تماشا مى‌كند- تصويرى از آن منظره در ذهنش پيدا مى‌شود- و آن تصوير همان حالت خاصى است- كه انسان حضورا و وجدانا در خود مشاهده مى‌كند- و آنرا ديدن مى‌ناميم- يا آنكه در حالى كه كسى صحبت مى‌كند- و صداى وى بگوشش مى‌رسد- حالت ديگرى را در خود مشاهده مى‌نمايد- كه آنرا شنيدن مى‌ناميم و...- .

مرتبه خيال ادراك حسى پس از آنكه از بين رفت- اثرى از خود در ذهن باقى مى‌گذارد- و يا به تعبير قدما پس از پيدايش صورت حسى- در حاسه صورت ديگرى در قوه ديگرى- كه آنرا خيال يا حافظه مى‌ناميم پيدا