دهند [1]بر كفر و ضلال و معصيت به شرط آن‌كه جعل را تفسير به حكم و تسميه كنند،يعنى خداى تعالى بر كافران به كفر و فسق و پليدى حكم كرد و ايشان را پليد نام نهاد من قوله: وَ جَعَلُوا الْمَلاٰئِكَةَ الَّذِينَ هُمْ عِبٰادُ الرَّحْمٰنِ إِنٰاثاً [2]،اى سمّوهم بذلك و حكموا له،و اين وجه نيز بر او مطرّد باشد فى قوله: يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً ،اى يحكم على قبله بذلك و يسمّيه.و حكم و تسميه متناول باشد مسمّى و محكوم عليه را على ما هو به،و آن را بر وجهى دون وجهى بكند [3]اين تأويل آيت است كه اهل عدل گفتند و از ادلّۀ عقل و شرع اين اولى‌تر باشد از تأويل مخالفان كه ايشان هدى و ضلال را بر ايمان و كفر تفسير كردند و بنده را مجبّر گفتند و از اختيار بدر بردند و خداى را به تكليف ما لا يطاق ظالم گفتند و نسبت كفر و ايمان به خداى كردند با آن‌كه در عقل خلاف اين مقرّر است و در قرآن به عكس اين مذكور است در يك جاى: اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ كَفَرُوا ،و جملۀ افعال منسوب [4]و مضاف است با مكلّفان.

دگر آن‌كه اگر نه چنين تفسير دهند قرآن سراسر متناقض باشد براى آن‌كه خداى تعالى در بسيار آيتها گفت [5]كه آن هدى كه به ماست،ما بداديم فى قوله:

وَ هَدَيْنٰاهُ النَّجْدَيْنِ [6] ،و قوله: وَ مٰا مَنَعَ النّٰاسَ أَنْ يُؤْمِنُوا إِذْ جٰاءَهُمُ الْهُدىٰ [7]،و قوله:

وَ أَمّٰا ثَمُودُ فَهَدَيْنٰاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمىٰ عَلَى الْهُدىٰ [8] ،و فى قوله: قَدْ جٰاءَكُمْ بَصٰائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ [9]،و در اين آيات گفت:من همه را هدى دادم از مؤمن و كافر.در دگر آيت اگر نفى كند مناقضه باشد دگر آن‌كه ما دل كافران برآن حد مى‌يابيم از ضيق و سعت كه دل مؤمنان،و اگر از ايشان مى‌پرسيم خبر مى‌دهند كه ما در دل