بعضى گفتند حكم بر جاى است و منسوخ نيست مگر مثله كه منسوخ است و چشم كندن همچنين،پس از آن رسول-عليه السّلام-هيچ خطبه نكرد [1]الّا نهى كرد از مثله تا گفت

لا تمثّلوا و لو بالكلب العقور.

اهل علم خلاف كردند در محارب،به نزديك ما محارب آن باشد كه اظهار سلاح كند و راه بيم دارد و در سفر و حضر و برّ و بحر و سهل و جبل و هرجا كه باشد و اين مذهب شافعى است و اوزاعى و مالك و ليث بن [2]سعيد و ابن لهيعه.

و بعضى دگر گفتند آن باشد كه راه زند در سفر دون آن‌كه مكابره كند در شهر از جامه ستدن [3]باشد و چيزى بر بودن و اين مذهب ابو حنيفه است و اصحابش.

و از عطاء خراسانى روايت كرده‌اند و قوله يُحٰارِبُونَ اللّٰهَ ،اى يحاربون رسول اللّٰه [و اولياء اللّٰه] [4]و محاربت اگرچه با خداى تعالى گفت در ظاهر آيت مراد رسول است و صحابۀ رسول و اولياء خداى تعالى كقوله: إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ [5][و قوله] [6]فَلَمّٰا آسَفُونٰا انْتَقَمْنٰا [7].

وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسٰاداً ،اصل سعى اسراع در مشى باشد و در آيت معنى آن است كه تعاطى فساد كنند و آن بر دست گيرند و كار بندند.

و نصب«فسادا»محتمل است چند وجه را،يكى مفعول له،و يكى مصدرى لا من لفظ الفعل كأنّه،وضع يسعون موضع يفسدون فسادا.و وجه سه‌ام [8]آن‌كه مصدرى باشد در جاى حال و تقدير اين بود كه يسعون مفسدين فى الارض.

و قوله: أَنْ يُقَتَّلُوا ،در محل رفع است به خبر ابتدا و المعنى انّما جزاؤهم القتل و الصّلب،آنگه جزاى ايشان در خور استحقاقشان باشد بحسب آن‌كه كنند اگر قتل كنند و مرد كشند ببايد كشتن ايشان را و اولياء مقتول [9]نباشد كه عفو كند ايشان را و