نام کتاب : روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن نویسنده : الرازي، ابوالفتوح جلد : 2 صفحه : 142
چون تمام كرد امامت بر سرى خلعت قيام به آن و تمام آن ساخت گفت:چون بر سرى از تكليف پيغمبرى تو را امتحان كردم وفا كردى تو را به جزاى آن بر سرى از [1]پيغامبرى امامتت دهم تا پيغامبرى امام باشى، قٰالَ إِنِّي جٰاعِلُكَ لِلنّٰاسِ إِمٰاماً ، گفت:من تو را امام مردمان خواهم كردن.
او آرزو كرد [2]و حاجتى خواست و لابدّ بايد تا مشروط باشد،و شرط در ضمن كلام و ضمير گوينده باشد از تقدير اين جمله كه:و من ذرّيّتي ان كانوا صالحين لذلك،بار خدايا از فرزندان من بعضى را امام كن اگر صلاحيت دارند،براى آنكه نشايد كه ابراهيم بر اطلاق دعايى كند كه ايمن نباشد كه ردّش كنند [3]خصوصا به محضر قوم كه بس مؤدّى بود با نفرت از او.
و«امام»فعال باشد به معنى مفعول،كالكتاب و الحساب،بمعنى المكتوب و المحسوب،يعنى مقتداى امّت بود.و اصل او من أمّه اذا قصده باشد.و«ذرّيّة»را وزن فعليّة باشد،من ذرء اللّه الخلق،اى خلقهم،و قول آنكس كه گفت:اشتقاق او از ذرّ است [4]درست نيست.
و در شاذّ خواندهاند:«لا ينال عهدى الظّالمون»،چنان كه«ظالم»فاعل باشد،و «عهد»مفعول،براى آنكه«نال»و«تلقّى»و«اصاب»و«ادرك»،افعالى است كه از هر دو طرف كه اسناد كنى-اعنى طرفى الفاعل و المفعول معنى بنگردد و يكى باشد،نبينى كه اگر گويند:نلت كذا و نالني كذا معنى يكى باشد،و كذلك اصابني كذا و اصبت كذا[139-ر]و تلقّانى فلان و تلقّيته،و از اينجاست [5]آنكس كه خواند: فَتَلَقّٰى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمٰاتٍ [6]،به نصب«آدم»،و رفع«كلمات»،و اين فعلى چند مخصوصاند به اين حكم دون ساير افعال.
در«عهد»خلاف كردند.ابو على گفت:نبوّت است،و اين قول سدّى است.
بهرى [7]دگر گفتند:ميثاق است،يعنى عهدى كه ظالمى كند با تو بر ظلم وفا مكن.