مؤمن زلّتى [1]كند[32-ر]به خطا،از آن استغفار كند،منافق گناه قصد كند و اصرار كند [2].مؤمن طالب سياست خود بود،و منافق طالب رياست غير [3]بود.مؤمن همه كرد باشد بى‌گفت،منافق همه گفت باشد بى‌كرد.سعى اين در فكاك نفس خود بود، و سعى او در هلاك نفس خود بود.مؤمن آنچه كند خواهد كه بازنگويند [4]،و منافق آنچه نكند خواهد تا بگويند [5]،چنان كه خداى تعالى گفت [6]: وَ يُحِبُّونَ أَنْ يُحْمَدُوا بِمٰا لَمْ يَفْعَلُوا [7].

قوله: مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نٰاراً ،گفت:مثل ايشان چون مثل كسى است كه آتشى بر افروزد.

اگر گويند:خداى تعالى چگونه تشبيه كرد جماعتى را به يك شخص؟و از حقّ تشبيه آن بود كه بر وفق مشبّه به بود،چنان بايست كه:الّذين استوقدوا [8]گويد، گوييم:دو جواب است [9]:يكى آن‌كه خداى تعالى تشبيه نكرد ايشان را به اجسام و اعيانشان به مستوقد آتش،بل فعلشان را تشبيه كرد به فعل مستوقد آتش،و تقدير چنين است كه:مثل منافقان در طلب روشنايى و خير و صلاح به اظهار ايمان و ابطان كفر،چون مثل استضاءت كسى است كه آتش بر افروزد،پس فعل به فعل تشبيه كرد الّا آن است كه مضاف بيفگند و مضاف‌اليه به جاى آن بنهاد،كقوله تعالى:

وَ سْئَلِ الْقَرْيَةَ... [10] ، وَ جٰاءَ رَبُّكَ... [11]،و كقول الشاعر:

و كيف تواصل من أصبحت خلالته كأبي مرحب
اى كخلالة ابي مرحب.و مانند اين آيت ديگر است: تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَالَّذِي يُغْشىٰ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ... [12]،[اى كدور اعين من يغشى عليه من الموت] [13]،و كقوله تعالى: مٰا خَلْقُكُمْ وَ لاٰ بَعْثُكُمْ إِلاّٰ كَنَفْسٍ وٰاحِدَةٍ... [14]،اى كخلق نفس واحدة.و اگر