علامه«حلى»،«ابن حاجب»،«شيخ طوسى» و«انصارى»و جز آنها را ميتوان نام برد كه هر يك در قسمتى از اين فن خدماتى ارزنده انجام دادند.ارزش اصول فقه اسلامى نه تنها در حدود مباحث و مسائل فرعى اسلامى است بلكه بطور قطع و يقين ارزش جهانى دارد،زيرا اين فن مبتنى بر قواعد و اصول كلى و همگانى است جهت استنباط احكام و قوانين جهان و انتظامات بشرى و فلسفۀ حقوق است.

فكر تنظيم و تبويب قوانين و اصول كلى بمنظور رد الفرع الى الاصل در ميان دانشمندان اسلامى از زمانهاى بسيار قديم بوجود آمده است و سعى كرده‌اند قواعدى كه مبتنى بر اصول منطق و پايۀ استدلالات حقوقى باشد و كليت و عموميت داشته باشد وضع كنند.ابتدا اين عمل را بصورت قواعدى كه كلى است درآورده‌اند و مسائل و قواعد خاص وضع كرده‌اند از جمله:اسباب مالكيت،اسباب سلب مالكيت،اسباب تقيد ملك،اسباب تسليط بر ملك غير،مقاصد خمسه(دين، عقل،نسب،مال و نفس)اسباب معنوى، اسباب شرعى،اسباب عرفى،اسباب قولى، اسباب فعلى تداخل اسباب،اسباب وجود، اسباب وجوب،قاعدۀ يد،قاعدۀ تسليط، قاعدۀ ضمان،قاعدۀ اتلاف،قاعدۀ لا ضرر، قاعدۀ يقين(لا تنقص اليقين بالشك)قاعدۀ عسر و حرج،قاعدۀ حمل بر صحت.توضيح و شرح هر يك از مباحث با اصول منطقى و عقلى طرح‌ريزى شده است و نياز به تحقيق فراوان دارد.

علوم عقلى و منطقى از دورۀ صفويهتا عصر جديد

در قسمت علوم منطقى و عقلى دوران صفويه و قاجاريه نيز دانشمندانى در ايران پيدا شدند و از بقاياى دوره‌هاى گذشته استادان مسلمى در فنون عقلى بودند كه همچنان حوزه‌هاى علمى را گرم ميداشتند.

اگر چه خود مبتكر نبودند لكن بعضى داراى افكار و عقايد و نظرات خاص بودند كه ميتوان آنان را مستقل الفكر محسوب داشت.كسانى مانند«صدر الدين شيرازى(متوفى 1050 م)»بودند كه در مورد حركت جوهريه و بعض مسائل ديگر نظريات بديعى اظهار كردند و مانند «مير داماد»كه خود در جهان فلسفه و علوم عقلى از لحاظ سبك بيان و نگارش، استادى خاص داشتند و در بعضى مسائل مانند حدوث دهرى و غيره نظريات بديعى اظهار كرده‌اند.

«صدر الدين شيرازى»كتابها و مقالات متعددى در علوم فلسفى نوشته است.با آنكه او حكيم گوشه‌گير است شاگردانى مانند«فيض كاشانى»،«عبد الرزاق لاهيجى» صاحب كتاب«گوهر مراد»و«شرح تجريد العقائد»داشته است و تا ساليان دراز كتب و رسائل وى در مدارس تدريس ميشد.و عده‌اى از دانشمندان بزرگ عصر او و بعد از وى دنبال مكتب فلسفى او را گرفتند و پيرو او شدند از جمله:

«مجلسى دوم»،«حيدر بن محمد خوانسارى»، «محمد صالح مازندرانى»،«ميرزا رفيعاى نائينى»،«ملا شمسا شمس الدين محمد كيانى»،شاگرد«مير داماد»،عبد الرزاق لاهيجى»،«حسن لاهيجى قمى»فرزند او.