نام کتاب : فرهنگ معارف اسلامی نویسنده : سجادی، جعفر جلد : 3 صفحه : 1592
است كه خود يكى از مهمترين عوامل اختلاف بحساب ميآيد و اساس بسيارى از جدالهاى اسلامى است.
با توجه به اين امور نمىتوان گفت كه پايهگذار مسائل كلامى و اصل بن عطا و يا حسن بصرى و يا ابو الحسن اشعرى است و بلكه اين امر از همان ابتداى كار اسلام بطور پراكنده و نامنظم شروع ميشود لكن مظهر كامل آن در برههاى از زمان،حسن بصرى و واصل بن عطا و ديگران بوده است.
كلام در عصر خلفاى عباسى
در عصر خلافت عباسى مجالسى بطور علنى و آشكار در مورد اين گونه مسائل تشكيل ميشد و متدرجا اين مسائل از جملۀ مسائل روز دربارهاى خلافت و دانشمندان دين گرديد و گسترش يافت تا آنگاه كه بين اهل حديث شكافهائى بوجود آمد و به تدريج مذاهب كلامى ظاهر شد و از عهد مأمون تا دوران متوكل به اوج خود رسيد.
ميدانيم كه در عصر اموى،شيعه، خوارج،مرجئه،قدريه بوجود آمدند و هر يك بنيان خلافى را در مذهب،فروعا و اصولا نهادند و دگرگونيهاى ديگرى در دين پديد آوردند،و چنانكه اشاره شد و اصل بن عطا(متوفى 131 ه)از استاد خود جدا ميشود و مكتبى بوجود ميآورد كه بعدها اعتزال خوانده ميشود.
در اين جريان ارباب ملل و مذاهب ديگر مانند:يهود،نصارى،و مجوسان بوسائل و طرق خاص ايراداتى در عقايد و فروع دين اسلام وارد كردند و شبهاتىالقاء نمودند.
و چنانكه اشارت رفت مذهب قدريه بوسيلۀ«معبد جهنى» پايهگذارى شد و بدين ترتيب هيجان و اضطراباتى هم در عمق و هم در سطح اسلام حاصل گرديد.و با تمام ايراداتى كه بر مذهب اعتزال وارد است بطور قطع پيروان آن بزرگترين خدمت را به استوارى اركان اسلامى كردهاند و در حدود دو قرن دانشمندان بزرگى به جامعۀ اسلامى تحويل دادند كه هر يك در پايهگذارى معارف اسلامى سهمى بسزا داشته است از جمله:ابو بكر اصم، ابو هذيل علاف(متوفى 235)ابراهيم بن سيار يا يسار(متوفى 221)جاحظ بصرى (متوفى 255)ابو على جبائى(متوفى 303) كه در ايجاد نظام اعتقادى اسلام بر مبناى اصول عقلى خدمات ارزندهاى به عالم اسلام كردهاند،بديهى است كه فرقههاى ديگرى مانند:يونسيه،هشاميه،نجاريه،همه از فروع اين فرقۀ اصلى و اساسىاند.
البته اين نزاع و جدالها بآن نحو كه در عالم مسيحيت و در قرون وسطى وجود داشت در جهان اسلام تحقق پيدا نكرد.
زيرا همان طور كه اشارت رفت دين اسلام دين تفكر و انديشه در آفاق و انفس است تا آنجا كه فلاسفۀ اسلامى غايت دين و فلسفه را يكى دانستهاند و آن نيل به سعادت دنيا و آخرت است.
آيات بسيارى در قرآن مجيد در مدح و ستايش علم و معرفت و تفكر و تعمق در جهان آفرينش و خلقت انسان و حوادث و وقايع روزگار آمده است در بسيارى از آيات قرآنى حريت و آزادى فكر تأمين
نام کتاب : فرهنگ معارف اسلامی نویسنده : سجادی، جعفر جلد : 3 صفحه : 1592