مورد روح و نفس و چگونگى آن دو مطرح ميكند و بالاخره آياتى را در مورد اعجاز و مسائل اصولى و فروعى مطرح مى‌نمايد.

و بدين ترتيب اين گونه مسائل از بدو ظهور اسلام مورد توجه واقع ميشود چون قرآن نه تنها متوجه به فروع و احكام عبادى و تكاليف روزانۀ انسان نيست بلكه در متن واقع و حقيقت آفرينش نيز وارد ميشود.

پس از رحلت حضرت رسول مسائلى ديگر پديد مى‌آيد چه در زمان خلفاى راشدين و چه در روزگاران بعدى و دوران اموى و عباسى كه بطور اختصار بدانها اشاره خواهد شد.

چگونه مسائل كلامى پايه‌ريزى مى‌شود

بطورى كه از آيات مذكور و آيات بسيارى ديگر برمى‌آيد پس از آنكه پيامبر اسلام مبعوث شدند،آئين بزرگى عرضه كردند و بناى نوينى نهادند كه از اطراف و نواحى مختلف و كشورهاى دور و نزديك كسانى به طرف وى روى آوردند بويژه آن گاه كه از مكه به مدينه مهاجرت كردند و شهرت پيدا كردند،دانايان يهود و نصارى كه در جزيرة العرب بودند بمدينه آمدند،خود و يا مأمورينى كه برگزيدۀ آنها بودند مسائلى را مطرح مى‌كردند بناچار مى‌بايست پاسخى بدانها داده شود و بنا بر اين مسائل كلامى يكى از ضروريات طبيعى و قهرى دين اسلام است كه از بدو ظهور اسلام مورد توجه واقع شد و بديهى است كه بعد از وفات حضرت رسول اين گونه مسائل حادتر گرديد بويژه كه در داخل اسلام خلاف شديدى بوجود آمد و كسانىكه در زمان حضرت رسول بملاحظاتى ساكت بودند بمبارزه برخاستند و دواعى خود را بطرق گوناگون نمودند،وجود منافقين از همان اوان ظهور اسلام در بوجود آمدن جدالها و مناظرات و بالاخره علم كلام اثرى كامل داشته است،منافقين كسانى بودند كه پس از استوارى اسلام بظاهر خود را مسلمان ناميدند و در باطن تخم نفاق و فساد پراكندند چنانكه ميفرمايد: وَ إِذٰا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قٰالُوا آمَنّٰا وَ إِذٰا خَلَوْا إِلىٰ شَيٰاطِينِهِمْ قٰالُوا إِنّٰا مَعَكُمْ.إِنَّمٰا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ، اَللّٰهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ يَمُدُّهُمْ فِي طُغْيٰانِهِمْ يَعْمَهُونَ .

اين امر يعنى تظاهر به اسلام در قرون بعد نيز همچنان ادامه داشت و بسيارى از جدالها و شبهات بوسيلۀ همين عده وارد در دين اسلام گرديد،از جمله مردى بنام «سوسن»نصرانى بود كه گويند در ادعاهاى «معبد بن عبد الله جهنى بصرى»دخالت داشته است و عقايد باطله معبد ناشى از وسوسه‌هاى همين شخص است،از جمله قول او است به قدر.گويند:«معبد نخستين كسى است كه قائل به قدر گرديد و بسيارى از مردم مدينه را با ادعاهاى باطل خود گمراه كرد»،معبد استاد«غيلان بن مروان» دمشقى است كه او نيز قائل به قدر بود و در اين باب غلو بسيار كرد.

مردى ديگر كه به ظاهر مسلمان شد و لكن بطور تحقيق منافق است«عبد الله بن وهب بن سبا»است گويند:«وى مردى يهودى بود و بدان جهت تظاهر باسلام كرد كه در آن خلاف و فساد افكند».

البته اين امور بجز امر امامت و خلافت