فصول و تكثير مسائل فروع و اصول، لكن پس از رحلت حضرت رسول اختلاف اميال و اهواء و اغراض به ميان آمد و مردمى بسوى بدعت‌ها گرويدند و دگرگونيها بوجود آوردند و فتاوى فزون شد،دواعى بسيار گشت،تا آنجا كه نيازى شديد پيدا شد كه توجه و التفات به مسائل اصول و فروع شود تا از دست برد حوادث محفوظ ماند و بناى شريعت يكباره در هم نريزد، باب استدلال و استنباط مفتوح شد.

دسته‌هاى ويژه‌اى پيدا شدند كه هم خود را تحقيق در عقايد اسلام نمودند و بر تمهيد اصول و فروع آن همت گماشتند،راه حجت و برهان پيمودند، مسائل را با ادله و شبهات و ارده و جواب و رد آنها عنوان كردند و در اين راه كوشش‌ها كردند تا حملات معاندين را پاسخ گويند،در نتيجه علم فقه را تدوين كردند و آنچه مربوط به اصول عقايد بود فقه اكبر ناميدند.بسيارى از مردم آنچه مربوط به عمل است فقه ناميدند و آنچه مربوط به اعتقادات است علم توحيد و صفات ناميدند،از باب ناميدن كل بنام مشهورترين و شريف‌ترين اجزائش،و بعضى علم كلام خواندند از وجوهى:

1-آنچه را كلام مى‌ناميم مباحش ابتداء بدين صورت بود:«كلام در حدوث و قدم» و يا«كلام در علم خدا»و يا«كلام در قدرت»و جز آن،كه پاره‌اى از كتب كلامى،مانند ملل و نحل ابن حزم بر اين روش است.

2-از جهت آنكه اهم اختلاف در مسألۀ كلام خدا بوده است كه آيا كلامخدا قديم است يا حادث؟ 3-از جهت اينكه علم كلام ملكه‌اى پديد مى‌آورد كه آدمى در مقام بحث و جدال بهتر مى‌تواند در مسائل اعتقادى و شرعى بحث كند و سخن گويد،در حقيقت كلام منطق شرعيات است هم چنانكه منطق معمول مقدمۀ فلسفيات است.

4-از جهت آنكه در هنگام بحث و جدال سخن بسيار گفته مى‌شد و نقض و ايراد بسيار وارد ميگرديد.

5-از اين جهت كه در اين فن از نيروى دليل و سخن و بحث بهره‌هاى فراوان گرفته مى‌شود بدان سان كه گويا نفس كلام است از باب«زيد عدل».

چنانكه در مثل بدان سخنى كه از لحاظ استوارى متكى به دلائل و براهين قويه باشد گويند«اين است كلام و اين است سخن»و يا«كلام اين است»يعنى كلام محكم و قوى و قابل قبول اين است.

و بدين ترتيب پايه‌هاى بحث و جدال در مذهب نهاده ميشود و دانش جديدى پايه‌ريزى مى‌گردد.

نظرى به تعريف علم كلام

در دوره‌هاى بعد تعاريفى منضبطتر براى علم كلام كرده‌اند،يعنى در زمانى كه بر حسب ضرورت بصورت علمى و بحثى جداگانه درآمد،در انديشۀ اين امر افتادند كه آن را بصورت علمى جداگانه تعليم دهند و تعريف و موضوع و نتيجۀ آن را مشخص كنند و بدين ترتيب تعاريف متعددى بر حسب انظار و اغراض و اهداف مختلف بوجود آمد.

مشهورترين تعاريفى كه براى علم