نام کتاب : فرهنگ معارف اسلامی نویسنده : سجادی، جعفر جلد : 2 صفحه : 717
هر حركتى كه در تحت اختيار و تسلط متحرك نباشد و مبدأ آن بلا واسطه اراده و شعور متحرك نباشد حركت تسخيرى ناميدهاند مانند طبايع حيوان و يا انسان كه مبدأ بدون اراده و اختيار است و يا مجنون كه مبدأ آن شعور نيست.
(از اسفار ج 3 ص 67)
حَركَتِ تَوَسُّطى
-(اصطلاح فلسفى) رجوع به حركت شود.
حَركَتِ جَوهَريَّه
-(اصطلاح فلسفى) تذكر داديم كه مسأله وقوع حركت در مقولۀ جوهر از نظر فلاسفۀ مانند شيخ الرئيس و غيره مردود شناخته شده است و لكن از فلاسفه يونان هراكليت قائل بوقوع حركت در مقولۀ جوهر بوده است و بطورى كه خود صدرا گويند فلاسفۀ ديگرى در يونان قائل بحركت جوهريه بودهاند و علاوه از كلمات عرفاء اسلامى اين معنى نيز بدست مىآيد كه آنها قائل بحركت مطلق در تمام موجودات بودهاند كه همه در جنبش بطرف مبدأ اعلى ميباشند.
ابن رشد گويد:زيادى از قدما قائل بوقوع حركت در مقوله جوهر بودهاند«ان كان قد قال به كثير من القدماء اعنى ان الموجودات فى سيلان دائم».
(تهافت التهافت ص 137) و اخوان الصفا گويد:حركت در بعضى از اجسام جوهرى است مانند حركت نار «فانها متى سكنت طفئت و بطلت و بطل وجودها»و در بعضى اجسام عرض است مانند حركت ماء و هوا و زمين كه هر گاه ساكن شوند حركت آنها باطل نشود.
(از اخوان ج 2 ص 12) در هر حال صدر الدين مسأله را بنحو خاصى مورد بحث قرار داده است و گويد:
حركت در مقولۀ جوهر واقع است و ثمراتى بر آن مرتب كرده است خلاصه كلام او آنكه الف-حركت عبارت از نفس خروج شىء است از قوت به فعل بطور تدريج و آن امرى است نسبى و تجديد و ثبات امور نسبى تابع تجدد و ثبات منسوب اليه است.
ب-امرى كه مبدأ خروج از قوت به فعل است عبارت از طبيعت است و شىء كه قابل خروج از قوت بفعل است ماده حركت است و آنچه خارج ميشود جوهرى است از جواهر و مقدار آن خروج،زمان است.
ج-جواهر جسمانى را صورتى است و مادۀ صورت آنها عبارت از طبيعت متجدده است كه سارى در اجسام است و مبدأ قريب حركت و سكون است و همواره در تبدل و تحول است.
د-حركت بمنزله شخص است كه روح آن طبيعت است همان طور كه زمان بمنزلۀ شخص است كه روح آن دهر است.
ه-حركت امرى است نسبى كه نه خود حادث است و نه قديم مگر به تبع «ما اضيف اليه»زيرا معنى حركت نفس خروج از قوت بفعل است.
و-مبدأ تمام حركات اعم از قسرى و ارادى و طبيعى و انتقالى و غيره طبيعت است و بالاخره مباشر قريب تمام حركات طبيعت است.پس تمام حركات منتهى ميشوند به طبيعت ساريه و طبيعت بذاته امر سيال است و بعبارت ديگر جوهر صورى كه بنام طبعت خوانده ميشود از جهت آنكه مبدأ حركت است امر سيال است و مبدأ حركات
نام کتاب : فرهنگ معارف اسلامی نویسنده : سجادی، جعفر جلد : 2 صفحه : 717