كه علتها را مراتب است و هر علتى را معلول است.

(از جامع الحكمتين ص 67 و رجوع شود به تفسير ص 14-آراء اهل مدينۀ فاضله ص 23).

عِلَّتِ بالذّات

-(اصطلاح فلسفى) هر گاه امرى مستقيما و بلا واسطه علت چيزى باشد علت بالذات آن چيز است چنانكه نار في ذاته و بلا واسطه علت احراق است و نتيجۀ احراق زوال برودت است و بنا بر اين زوال برودت معلول بالعرض است زيرا بالذات علت احراق است اگر چنين گفته شود كه مادام كه برودت زائل نشود احراق حاصل نمى‌شود در نتيجه نار اولا و بالذات علت رفع و زوال برودت است و ثانيا و بالعرض علت احراق است قضيه در اين صورت بعكس ميشود.

و گاه علت بالذات گويند و مراد علت العلل و علت اولى است كه خود بنفسه و لنفسه و فى نفسه علت كائنات عالم است.

(شفا ج 2 ص 526-دستور ج 2 ص 307).

عِلَّتِ بِالعَرَض

-(اصطلاح فلسفى) رجوع شود بعلت بالذات.

پارۀ از تركيبات ديگر در معناى فلسفى

عِلَّت بَعيد

-(اصطلاح فلسفى)امرى كه خود مستقلا و بلا واسطه معلولى را ايجاب نكند علت بعيده گويند و معمولا علل معده را علل بعيده نيز گويند.

عِلَّتِ تامّه

-(اصطلاح فلسفى)علت تامه علتى است كه معلول بدان واجب و موجود شود يعنى امرى كه خود مستقلا وجود امرى ديگر را ايجاب ميكند و آن را علت تماميه نيز گويند و علت موثره هم گويند(از شفا ج 2 ص 576 و رجوع به درة التاج بخش سوم ص 43 و رجوع بعلت شود).

عِلَّتِ بَسيطَه

-(اصطلاح فلسفى) هر گاه امرى خود بدون جهت و حيثيت ديگرى علت مؤثره باشد آن را علت بسيطه گويند مثلا عقل فعال كه مؤثره در عالم طبيعت است علت بسيط است و گاه مراد از علت بسيط علتى است كه مجرد از ماده نباشد و لكن بدون آنكه با امرى ديگر ضميمه و تركيب شود علت است چنانكه نار به تنهائى علت احراق است در مقابل علت مركبه چنانكه چند نفر بالاجتماع علت حركت امرى باشند و يا چند دار و بالاجتماع و تركيب سبب صحت مريضى شوند(از شفا ج 1 ص 24).

عِلّتِ بالفِعل

-(اصطلاح فلسفى) علت بالفعل در مقابل علت بالقوة است چنانكه نفس در مرتبت هيولانى بالقوة علت ادراك است و يا نطفه انسان بالقوة علت براى انسان است و انسان بالفعل علت براى حس و حركت است چنانكه انسان توانا بر كتابت مادام كه كاتب نيست بالقوة علت براى كتابت است و در حال كتابت بالفعل علت كتابت است.

(از شفا ج 1 ص 24).

عِلَّتِ تَمامِ مَعلول است

-(اصطلاح فلسفى)چون معلول ظل و تراوش علت است و علت در مرتبت عليت واجد تمام مراتب معلول است و مرتبت كمال معلول است از اين جهت گويند علت تمام معلول است.

(از اسفار ج 3 ص 183).