گويد.پس بديدم چراغى كه ازو نورى تافت و بر مى‌افروخت سكان خانه از اشراق او يعنى عقل فعال كه مدبر اين عالم است...و فعال بدن گويند كه افعالهاى بسيار زايد بخلاف عقول فلكى كه از ايشان جز يك فعل نزايد (قصة الغربة...ضميمه مجموعه دوم مصنفات ص 289).

و بالاخره عقل فعال عقل دهم و كدخداى زمين و عقل منفصل است.

شيخ الرئيس در مقام بيان اثبات وجود عقل فعال گويد:چون معقولات اندر نفس بقوت است و بفعل همى‌آيد بايد كه چيزى بوده باشد عقلى كه وى ايشان را از قوت بفعل آورد و شك نيست كه يكى بود از آن عقلها كه اندر علم الهى گفتيم و خاصه آنكه بدين عالم نزديكتر است و او را عقل فعال خوانند كه وى فعل كند اندر عقلهاء ما تا از قوت به فعل آيند (دانشنامه بخش طبيعيات ص 123).

عَقلِ فَيّاض

-(اصطلاح فلسفى) مراد عقل فعال است كه فائض صور موجودات و نفوس جزئيه انسانيه است و تمام عقول در مرتبۀ خود نيز فياض‌اند لكن عقل فياض نسبت به جهان ما همان عقل فعال است رجوع بعقل شود.

عَقلِ كُل

-(اصطلاح فلسفى)مراد عقل اول است ناصر خسرو آرد:در تركيب آفرينش پديد آورده‌شدۀ اول را عقل كل گويند و آن موجود كامل‌تر از موجودات بعد از آنست زيرا موجود پيشين تا كامل و واجد كمال نباشد موجود ديگرى را نيافريند (خوان الاخوان ص 28 و رجوع باسفار ج 3 ص 169 و مجموعه دوم مصنفات ص 126 و مصنفات ج 1 رساله 3 ص 8 شود).و رجوع به عقل بالفعل شود.

عَقلِ كُلّى

-(اصطلاح فلسفى)مراد از عقل كلى همان عقل كل و عقل اول است اخوان الصفا آرند:«و يعلم ان العقل الكلى هو ايضا نور فائض من وجود البارى و هو نور الانوار و محض الوجود و معدن الجود» (اخوان ج 3 ص 322).رجوع به عقل بالفعل شود.

عَقلِ مُستَفاد

-(اصطلاح فلسفى) عقل بالمستفاد مرحلۀ چهارم نفس انسانى است كه مرتبت حصول تمام علوم نظرى و اكتسابى است«و العقل بالفعل ذو- استعداد الاستحضار للنظريات المكتسبة المخزونة متى شاء بمجرد الالتفاف بلا اكتساب جديد و العقل حيث انعدم استعداد فيه و استحضر العلوم مشاهدا آياها مستفادا اى من العقل الفعال الذى هو مخرج نفوسنا من القوة الى الفعل».

(شرح منظومه ص 306 رجوع شود به مجموعه دوم مصنفات 276-اسفار ج-ص 304،313).

عَقلِ مُضاعَف

-(اصطلاح فلسفى) عقل بالمستفاد را عقل مضاعف هم ناميده‌اند زيرا هم از ناحيۀ عقل فعال كسب فيض ميكند و هم از مادون خود يعنى عقل هيولانى و بالملكه و بالفعل و بالاخره حواس ظاهره و باطنه رجوع به عقل بالفعل شود.

عَقلِ مُفارِق

-(اصطلاح فلسفى)