عقل هيولانى كه اساس آن قوت خيال است 2-كمال عقل بالملكه 3-الهام و اينها اساس اتصال عقل انسانى به عقل فعالند (رجوع شود به تفسير ص 1486، 1487،1074-فلسفه ابن رشد ص 450).

ناصر خسرو آرد عقل بدو نوع است يكى عقل غريزى كه آن اصل است اندر مردم و ديگر عقل مكتسب است كه از راه تعلم موجود شود و وجود عقل در جهان حيوانى دليل بر دوئيت عقل اول است كه منشأ است (جامع الحكمتين ص 149).

شيخ الرئيس در دانشنامه نيز بطرز خاصى مراتب نفس ناطقه را بيان كرده است و گويد:چون معقولات اندر نفس بقوت است و بفعل همى‌آيد بايد كه چيزى بود عقلى كه وى ايشان را از قوت به فعل آرد و شك نيست كه يكى بود از آن عقلها كه اندر علم الهى گفتيم و خاصه آن كه باين عالم نزديكتر است و او را عقل فعال خوانند كه وى فعل كند اندر عقلهاى ما تا از قوت به فعل آيند و لكن تا نخست محسوسات و خيالات نبوند عقل ما به فعل نيايد و چون محسوسات و خيالات موجود آيند آميخته بوند صورتها باعراضها غريب و پوشيده بودند چنانكه چيزها اندر تاريكى پس تابش عقل فعال بر خيالات افتد چون روشنائى آفتاب بر صورتها كه اندر تاريكى بوند پس از آن خيالات....

(از دانشنامه ص 122).

شهاب الدين سهروردى عالم را سه قسمت كرده است عالم عقول،عالم نفوس و عالم اجسام و عقول را تقسيم به طوليه و عرضيه كرده است كه آنها را انوار قاهره اعلون و ارباب اصنام ناميده است و نفوس انسانى را نمونه و تابش نفوس مدبرۀ فلكيه و بالجمله فيض عقل فعال ميداند.

(از هياكل النور ص 53).

صدر الدين شيرازى گويد:«و لكل درجات متفاوتة فى النقص و الكمال»وى بطور كلى جهان وجود را ذو مراتب دانسته موجودات عالم طبيعت را همواره در حال سيلان و جريان ميداند كه دائما از قوت بفعل روند و متحرك بحركت جوهريۀ ذاتيه‌اند و نفس در مراتب ابتدائى و قبل از نيل به كمال تجرد و بلكه قبل از نيل به كمال حقيقى و قرار در دار مقربين همواره در تحول و تكامل بوده كه بطرف كمال مطلوب و حقيقى خود گرايد و گويد«فالقوة العاقلة اذا وصلت الى ماهية المعقول و حصلتها كان ذلك ادراكا لها من هذه الجهة فالمعنى المقصود منه فى الحكمة مطابق للمنى اللغوى»

عَقلِ بِقوَّت

-(اصطلاح فلسفى)مراد عقل هيولايى است بابا افضل گويد و معنى عقل بقوت آنست كه داند و آگاه بود و آگاهى ندارد و نداند كه آگاه است.

(از مصنفات ج 1 رسالۀ 1 ص 25).

رجوع به عقل بالفعل شود.

عَقلِ بِالمَلَكة

-(اصطلاح فلسفى) رجوع به عقل بالفعل شود.

عَقلِ خالِص

-(اصطلاح فلسفى)مراد عقل غير مشوب با خيالات و اوهام و قيود مادى است و آن مرحله كمال نفس انسانى است كه عقل مستفاد است